Reino da Galiza

Das alianzas da infanta María de Portugal co seu curmán Afonso X 'O Xusticeiro' (coñecido polo ordinal XI) nace Pedro I de Castela, alcumado 'O Cruel'. Seica vén ao mundo en 1334, aproximadamente no mesmo ano no que o fan os seus medios irmáns xémeos, Fadrique e Henrique Afonso. Non tería poucos conflitos o herdeiro da coroa de Castela con estes e outros seus irmáns que nacen das relacións que o seu pai tivo fóra do matrimonio con Leonor de Guzmán.

Hai unha parte da Galicia expulsada da historia. O relato historiográfico dominante afírmase na negación e deformación dalgúns dos fitos fundacionais do noso pasado, polo que urxen materiais que permitan saber de nós e coñecernos. Este A Fondo introduce claves analíticas para comprender a situación presente e incorporar ferramentas para superala.

A tendencia pro atlantista das elites galegas non só se percibe nas relacións políticas, senón que tamén fica plasmada con rotundidade na vida cultural. Ilustra esta afirmación aquela cantiga de escárnio e maldizer do prolífico trobador galego Joham Airas de Santiago, pola que advirte a Afonso IX 'O Sabio' que “se mi justiça nom val / ante rei tam justiceiro / ir-m’-ei ao de Portugal”.

Comentáramos noutro momento que Afonso VIII da Galiza e León casara con Tareixa Sánchez de Portugal e logo con Berenguela Afonso (filla de Afonso VIII de Castela), sendo anulados ambos matrimonios por razóns de parentesco. Así e todo, o soberano galego-leonés tería diferentes relacións fóra do matrimonio. 

Aquel a quen se lle chamou en España Afonso IX, non sen poucas intencións políticas e ao que nós deberiamos asignar o ordinal VIII, disque nace en Zamora en 1171. Porén, constátanse erros relativos á súa orixe que imos ir debullando dende as primeiras liñas deste capítulo co obxecto de contribuírmos na restauración biográfica dun dos máis relevantes reis da Galiza. 

De incalculábel valor documental é a Historia Compostelá, crónica galega na que se narran os logros e proezas do arcebispo e militar (baculum et ballista) Diego Xelmírez. Se nos servimos das investigacións de Emma Falque Rey, tres foron os amanuenses que, entre 1107 e 1149, redactaron este documento, nomeadamente: Munio Afonso, o arcediago Hugo e o mestre de orixe francesa Xiraldo.

O Padre Feixoo demostrou con rigor científco que o galego non era unha forma corrupta do castelán.

O mapamundi de Pirrus de Noha é unha das cartografías de referencia da Baixa Idade Media. O traballo, elaborado na península itálica á volta de 1414, sinala Galiza como unha realidade diferenciada no ámbito peninsular, deixando clara a conciencia da existencia dun reino galego con personalidade política propia no espazo europeo.

Pasados dous meses de estaren a formalizar Reimundo e Urraca aquela mercé ao mosteiro de San Xoán de Poio, datada a 16 de xaneiro de 1105, os desexos convertéronse en realidade: nacía Afonso Reimúndez en Caldas de Reis. Parece ser que esta epifanía ten lugar o 1 de marzo dese ano e sobre dela Prudencio de Sandoval, que recolle o suceso na súa 'Historia de los reyes de Castilla y León', asígnalle certo halo de prodixio.

Era filla de Afonso VI e, por conseguinte, sobriña do rei García da Galiza, un dos monarcas máis coñecidos non só no noso país senón, incluso, a nivel internacional. Así se constata no Romance de Santiago (Visen om Sankt Jakob) das Illas Feroe, onde Galiza é denominada como o país de García (Garsialand), do xeito que documenta Vicente Almazán. Froito do matrimonio estabelecido entre o emperador Afonso VI e Constanza de Borgoña, Urraca vén ao mundo ao redor de 1081. A súa nai procede da caste dos Capetos, duques de Borgoña, e antes de unirse a Afonso VI enviuvara do conde de Châlon-sur-Saône, Hugues II.

Héitor Picallo (Cuntis, 1974) é un recoñecido investigador sobre o Reino da Galiza. Autor de traballos sobre as orixes do escudo e da dimensión internacional da monarquía galega, adianta os eixos das entregas que publicará no coleccionábel de 'Nós Diario' a partir desta quinta feira sobre os reis e as raíñas galegas.

García I (1042-1090) apareceu á vida pública moi novo, seguindo o camiño marcado pola nai, Sancha I, e do seu preceptor, o arcebispo compostelán Cresconio, con quen residiu desde 1053. Antes de ser proclamado monarca na Catedral de Santiago de Compostela, atopámolo trazando alianzas coa nobreza laica e eclesiástica do reino, recibindo peregrinas e peregrinos de Liexa, a quen agasallou con reliquias do apóstolo ou fechando acordos coas potencias europeas. Sinalouse polos lazos estabelecidos co rei normando Guillerme, cabeza da máis importante potencia rexional europea do momento.

Unha, a raíña, criada na parroquia de Piadela, en Betanzos, de nome Sancha (1018-1067) é segundo o Cronicón compostelán, “filla do rei Afonso, á cal pertencía o reino”. Outro, o rei consorte, un infante de Nafarroa e conde de Castela, Fernando I (1016-1065). Unha e outro asumiron o proxecto político do partido galego e levaron o reino cristián peninsular a un nivel de progreso e desenvolvemento moi importante. Os dous, continuadores do programa de Afonso V, ampliaron o Reino da Galiza cara ao sur, combateron con decisión as tentativas hexemonistas da nobreza castelá, impulsaron unha activa axenda lexislativa, promoveron de modo decidido a cultura e sentaron as bases para unha nova organización territorial do reino, que será recuperada no futuro polo seu neto Afonso VII O Emperador.

Vermudo III foi un monarca galego de vida breve pero intensa. Tocoulle suceder moi novo ao seu pai no trono e rematou convertido nos seus primeiros tempos nun refén do partido castelán e navarro, liderado na corte pola segunda esposa de seu pai, a infanta navarra Urraca Garcés. Os seus maiores apoios estiveron sempre na Galiza nuclear, onde pasou a súa infancia e recibiu educación na liña do acontecido cos seus antecesores. Morreu con 20 anos no campo de batalla, loitando nas proximidades de Burgos contra unha coalición de tropas castelás e navarras. Porén, o seu proxecto político, o do partido galego, tivo continuidade na súa irmá, a raíña Sancha, filla de Afonso V e de Elvira Mendes.

Afonso V subiu ao trono galego con tan só cinco anos, como consecuencia da morte do seu pai. Educado na Galiza por Mendo Gonzales, mordomo e persoa de máxima confianza de Vermudo, deu continuidade á política paterna, exercendo durante os seus 24 anos de mandato como un instrumento do partido galego. Neste sentido, asentou a hexemonía da Galiza nuclear no reino cristián peninsular, combateu as aspiracións da nobreza castelá e aproveitou a nova situación xeopolítica para reforzar a monarquía no ámbito externo e interno. A este respecto, destacou polas súas propostas reformadoras na esfera administrativa, impulsando un novo corpo lexislativo, Decreta do rei Afonso e da raíña Elvira, popularmente denominado Foro de León, considerado como un texto pioneiro no espazo europeo.

Foi coroado como rei da Galiza o 15 de outubro de 982 na Catedral de Compostela, nun acto onde participou o núcleo central da oligarquía galega. Tras exercer tres anos como monarca privativo do país, en 985 asumiu o trono do reino galego, naquela altura conformado por un amplo territorio, cuxos lindes chegaban desde o Cantábrico até o Mondego e desde o Atlántico ás terras de Araba e Castela. Comprometido co proxecto dunha Galiza hexemónica no espazo cristián peninsular, enfrontou durante o seu reinado enormes dificultades, procedentes do ámbito externo e interno. Aínda así, a sua vitoria representou o trunfo da clase dirixente da Galiza nuclear que retornou ao poder con este novo monarca da familia dos Goterres.

Era fillo de Sancho II e deu continuidade ao proxecto político do pai. Apoiado pola facción castelá do reino galego, mantívose no trono grazas á alianza coa casa real de Nafarroa e o califato de Córdoba, primeira potencia militar, científica e cultural da península. Enfrontado á nobreza galega durante todos os seus anos de reinado, non chegou a gobernar na Galiza nuclear, comprometida cun programa político diferente ao formulado por Ramiro III (961-985). Neste sentido, o historiador Benito Vicetto expuxo que “non lle corresponde figurar na cronoloxía dos seus reis... porque entre a morte do seu pai Sancho II e a coroación en Santiago de Vermudo II este período é un verdadeiro interregno na nosa historia da Galiza”.

Mapas destinados a dar a coñecer o Reino da Galiza.

As entregas deste especial acompañan o 'Nós Diario' de terzas a sextas feiras.