Xan Carballa

Unha economía en crise foi o pano de fondo no que se desenvolveu toda a mudanza ditadura-democracia. Oculta ou maquillada polo franquismo, é obrigado seguir e tratar de entender o sucedido no arco que vai de 1973 (crise internacional do petróleo) e 1986 (sinatura da entrada do Estado español na Comunidade Económica Europea). Carme García-Negro (Lugo, 1950) achega algunhas das claves dese tempo en aceleración constante.

No cerne do nacionalismo galego desde os anos 70, Francisco Rodríguez (Serantes-Ferrol, 1945), sitúa algúns dos fitos do seu percorrido político e explica problemas derivados da falta de continuidade coa experiencia galeguista de 1936, e da orfandade dunha xeración que tivo que construír desde a base toda caste de organizacións e responder aos desafíos dun tempo político en constante aceleración.

Xesús Díaz (Ferrol, 1944) e o seu irmán xemelgo Xosé comezaron a traballar no estaleiro Astano como aprendices aos 14 anos. Así era naqueles tempos, onde se completaban algúns estudos medios na propia “academia” que poñían as grandes fábricas ao rematar a xornada laboral. Militante do Partido Comunista (PC) e dirixente das CCOO, onde foi secretario xeral desde 1989 a 2000, Suso Díaz lembra algúns episodios que forxaron a lenda proletaria da cidade, envés da súa outra cara de departamento militar.

“Hai que interesar a xente máis nova na historia da transición, porque desde os poderes públicos só teñen fomentado desmemoria”, di Carlos Barros (Vigo, 1946), dirixente do Partido Comunista de Galicia desde os 21 anos. Nesta conversa, debulla o seu camiño de loita, que condicionou o seu futuro profesional, tendo que reconstruírse como historiador medieval, despois de terse formado como enxeñeiro industrial e non poder optar a postos que a súa cualificación permitía logo do seu protagonismo adquirido nas folgas de 1972.

Censura, persecución, exilio. A historia da cultura baixo a ditadura é un ronsel ben negro. Pero a escuma branca tamén sucaba o mar nunha resistencia múltiple que floreceu desde abaixo en múltiples iniciativas abertas desde os anos sesenta. O teatro foi un espello no que mirarse, e a directora de Sarabela Teatro, compañía fundada en 1980, Ánxeles Cuña Bóveda (Poio, 1957), debulla algúns dos fitos dese tempo de esforzo e activismo.

A historia do sindicalismo nacionalista bota as súas raíces nos conflitos obreiros de 1972 en Vigo e Ferrol. Os anos seguintes, até que poden ser legais os sindicatos, son os da construción de diferentes xermes sindicais, até culminar no nacemento en 1977 da Intersindical Nacional Galega (ING). Xesús Seixo (Curtis, 1952) estudou Biolóxicas e desde 1977 estaba nos comités de axuda á loita sindical, formando parte dese amplo grupo de persoas que, desde case á nada, ergueron o que hoxe é a CIG, a primeira central sindical en número de delegadas e delegados. Foi secretario xeral do sindicato nacionalista entre 2001 e 2017.

Desde os anos 60 moitas das meirandes mobilizacións que rexistrou o país tiñan un transfundo de defensa ecolóxica. Ese longo percorrido de resistencia e moitas veces éxito explícao Ramón Varela (Escairón, 1952), biólogo que foi secretario xeral de Adega. Varela tamén defendeu o 20 de xuño de 1989 no Parlamento galego a primeira iniciativa lexislativa popular da autonomía, a prol da “Conservación, Mellora e Desenvolvemento do Patrimonio Forestal” e foi detido en Londres dentro da extensa oposición á vertedura de residuos radioactivos na Foxa Atlántica.

Foi unha xeración que deixou parte da mocidade nun esforzo incesante por construír organizacións políticas e sindicais. Sen apenas conexión coa xeración anterior, lembra Elvira Souto (A Coruña, 1947) que Jenaro Marinhas del Valle dicíalle, “non vos pasamos ningún facho, vós tivestes que acendelo”. Percorremos con Elvira Souto algúns dos momentos da súa traxectoria naqueles anos decisivos.

Baixo acusacións de propaganda ilegal, en 1974 e 1975 médicos do Hospital Psiquiátrico de Conxo foron detidos e chegaron a ingresar varias semanas en prisión, sendo finalmente despedidos. O fondo real daqueles acontecementos estaba nas reivindicacións que trataban de rematar a tétrica situación da saúde mental nos denominados “manicomios” e introducir enfoques máis humanos e sociais no trato. Un deses psiquiatras detidos foi Antón Seoane (Ferrol, 1949) coñecido tamén como iniciador do Movemento Popular da Canción Galega e figura nuclear do grupo Milladoiro.

A partir de 1977, abríronse no nacionalismo galego dúas grandes pólas, encabezada unha delas por Camilo Nogueira. Con diferentes denominacións acabaría por popularizar a sigla Esquerda Galega. Joám Lopes Facal (Toba-Cee, 1940) foi unha das súas figuras senlleiras, e explícanos nesta conversa os alicerces dunha traxectoria política que funde parte da súas raíces nas folgas xerais que incendiaron Vigo en 1972.

Quizais foi un dos líderes máis coñecidos nos anos que o campo galego se incendiou con protestas despois de morto Franco, algunhas xa incubadas e desenvolvidas na ditadura. Emilio López Pérez, Milucho (Sindrán-Monforte, 1952), formou parte dos Comités de Axuda á Loita Labrega naquel espertar que tivo a súa pedra de toque nas loitas que se erguían co berro de “Nós non somos empresarios, fóra a cota empresarial”.

Foi unha figura recoñecida na transición, unha das poucas mulleres concelleiras electas nas grandes cidades galegas en  1979. A biografía militante de Pilar Allegue Aguete (A Coruña, 1946) pode explicar a serodia chegada á conciencia política xeral, e ás organizacións, das ideas do feminismo que se tiñan que abrir paso contraditoriamente no pensamento político de esquerdas e nacionalista. Por entón non se recoñecía nin a existencia da dobre xornada na vida das mulleres, nin conceptos hoxe maioritariamente asumidos como a conciliación.

Viviu a xestación do PSOE na Galiza, sendo un dos seus primeiros militantes xa morto Franco. Xosé Vázquez Fouz (Lugo, 1944) axudou a construír esta organización política, e sendo deputado na primeira lexislatura despois de aprobada a Constitución (1979-1982), foi un dos representantes do seu partido na elaboración do Estatuto de Autonomía. Como parlamentario foi testemuña da entrada a tiros de ametralladora do tenente coronel Tejero Molina cando se lanzaba o golpe de Estado, truncado, do 23 de febreiro de 1981.
 

O libro A muller en Galicia (Ediciós do Castro) escribiuno na fronteira de 1975. Na teorización do feminismo na Galiza os ensaios de María Xosé Queizán (Vigo, 1939) resultan pioneiros. Quizais na súa voluminosa autobiografía Vivir a galope (Xerais) atopamos explicación polo miúdo a unha traxectoria sen doados paralelismos con outras intelectuais galegas coetáneas, que a pesar da incomprensión e os enfrontamentos saíu adiante en todos os xéneros literarios e na acción social rompedora.

Carballo foi, sen lugar a dúbidas, unha das cabezas mellor amobladas e máis lúcidas da Galiza das últimas décadas. Pero foi tamén un exemplo luminoso de humanismo, de paixón polo país, de xenerosidade e de entrega sen límites á causa galega.

Morto o ditador houbo dúas amnistías, unha parcial en 1976 e a definitiva en 1977. Reclamada irrestrita polas organizacións políticas nas rúas, custou moito esforzo, e sangue, sacala adiante. Paradoxalmente, foi aproveitada para estendela a todo o aparato represor (policial e xudicial) da ditadura, que se mantivo practicamente incólume. A revisión desas leis, a recuperación da memoria histórica ou a eliminación dos vestixios públicos e recoñecementos sociais do franquismo e os seus colaboradores son unha constante na traxectoria política de Manuel Monge.

Pioneira do feminismo organizado no país, a través da Asociación Galega da Muller e tamén desde a revista Andaina, Nanina Santos explícanos como era abrirse paso con ideas que poñían do revés as mentalidades, secularmente patriarcais, e como a igualdade e liberdade das mulleres se foi abrindo paso sen permisos e colectivamente.

A xeración nacida na década dos 50 rompeu os estreitos corsés represivos da ditadura. A onda de mudanzas abríase paso nunha manchea de organizacións políticas dentro da esquerda. O economista Xesús Veiga dirixiu unha das máis activas, singularmente no mundo universitario, o Movemento Comunista de Galicia, e lembra o baño de realidade que supuxeron as primeiras eleccións de 15 de xuño de 1977.

Xa é tópico falar da banda sonora dunha época, mais resulta doado imaxinar as evocacións que traen a moita xente as cancións de Fuxan os Ventos (Sementeira, O Carro, A Carolina, Cantiga de berce, Muller, Irmaus e tantas outras). Celebran as cinco décadas e Tereixa Novo, que estaba no núcleo fundador, sitúanos naquel tempo de transformación que avanzaba como unha alta marea.