Ánxeles Cuña Bóveda. A forza imparábel do renacemento cultural

—Os tempos en mudanza que se aceleran coa morte de Franco marcan un punto e á parte na vida social e tamén na súa. É unha entrada no túnel do tempo. En Pontevedra, deume clases María Victoria Moreno, unha estremeña que foi pioneira en usar o galego no instituto, e en COU en 1973 fun á primeira manifestación da miña vida, para pedir que non houbese selectividade. Tamén tiña María Victoria unha libraría, Xuntanza, cuns parladoiros marabillosos e puiden ler alí libros “de difícil acceso”. Todo iso abriunos os poros. Coincidín tamén a estudar na aula onde estivo preso meu avó, Alexandre Bóveda, antes de ser fusilado. Eu fun a sétima filla de Amalia [Álvarez Gallego], porque a miña nai non puido exercer moito a pobriña, e ela foi a nosa titora, de meu irmán e miña. Vivimos con ela, nas casas de San Salvador e en San Antoniño. Alí recibíamos visitas de Antía Cal, que era moi amiga, e á avoa chegáballe a correspondencia aberta previamente ao vapor polas “autoridades”… A miña avoa tiña moitos xestos, a tele chegou cando eu tiña dez anos, e en canto saía algo falando de Franco automaticamente apagábaa. Falaba pouco pero era valente e formidábel. A Choliñas do Alexandre era unha fermosísima muller. Despois, en 1974, xa vou facer Ciencias da Educación a Compostela cun ambiente de politización e mobilización que fervía. Non militei pero contactáronme e era obxecto de desexo por diferentes razóns. Había medo e arrepío pero saíamos á rúa a pesar da represión policial, nun contexto de moita intensidade, obrigados a tomar postura no final dun ditador que morreu matando e deixou cousas abertas na cabeza e no corazón. —Xa empeza daquela no teatro? Xa me viña de atrás esa necesidade, porque viña coa despensa moi ateigada. Teño primeiras edicións de Otero, de Dieste, dedicados ao meu avó e que me deixou a avoa. E había edicións de Rosalía ou de Shakespeare, era moi ampla a biblioteca, e o meu contacto coa literatura, que devoraba, é de moi cativa. E tamén estaba a caste familiar. Emilio Álvarez, curmán da miña nai, dicía que na nosa familia houbo máis de trinta orfos por causa do golpe do 36, e a avoa sempre nos transmitiu forza, vontade e tamén ánimo e cautela, porque viviu o terror e as consecuencias familiares. En 1975 empecei a traballar, con 18 anos, na Universidade Laboral de Zaragoza, que era un centro con 2.500 alumnas, cunha reitora que dicían que fora noiva de José Antonio Primo de Rivera, e metía medo. Aproveitei aquela infraestrutura impresionante en recursos, e entrei en contacto decidido co teatro. Puiden ver o The Living Theatre ou a Yerma de Víctor García e vin máis cine que en toda a miña vida. Fun a Gijón e estaba Pepe Monleón, e había moita xente vencellada ás compañías de teatro independentes, e abríronme moitas portas e ventás. Foi así como puiden formarme porque non había escolas formais nin Ministerio de Cultura [risas], e estaban as compañías independentes e universitarias coas que aprendías. —E despois dun ano, regresa a Ourense. A unha laboral pequerrechiña, ao lado da inmensidade do edificio de Zaragoza, pero cun elenco de profesorado extraordinario, onde todo o mundo falaba galego, con alumnos de todas as partes. Lembro facer Os cornos de don Friolera cando non se podía traducir a Valle-Inclán, con alumnos estremeños ou de Castela falando galego,… Ourense era un reduto de xente nova, comprometida e que amaba e defendía a lingua. A normalización do teatro vai á par da normalización da lingua, e estamos no ano 1976, o ano no que regresa María Casares a Madrid, que era unha figura inmensa en Francia, e que significativamente o primeiro papel de teatro que interpretou no seu exilio foi Deirdre, unha heroína celta. É unha actriz que se compara con Sarah Bernhardt e debe seguir sendo un referente para a profesión galega, aínda que María non chegou a estar aquí e non regresou en parte polo medo a cruzarse cos represores. Cando Lino Braxe lle propuxo que os premios do teatro galego levasen o seu nome aceptouno pero non puido xa vir porque antes a levou a morte. Anos antes diso, cando Roberto Vidal Bolaño e eu fomos axudantes de dirección con Ricard Salvat do Hamlet de Cunqueiro, Salvat quería traela a ela para que fixese Gerda. María Casares simboliza pero non quere ser símbolo e o seu compromiso é total. Recita a Lorca cando invaden Francia os nazis, enfróntase aos fascistas cando se representa a Genet, acolle fuxidos nosos ou xudeus,… foi unha muller á altura das grandes. E eu sempre digo que temos a sorte de termos unha muller como Rosalía de Castro, referente cultural, literario e de feminismo, porque mesmo se adiantou tres décadas cando menos a Virxinia Woolf denunciando a misoxinia. Non é asunto menor. —Outro momento relevante do que sucedía naqueles anos efervescentes foi a Mostra de Teatro de Ribadavia. Hai consenso en que o berce do teatro galego nace con Abrente, en Ribadavia, en 1973. Hai unha reacción xa á represión e ás censuras, e empezaban a agromar as asociacións. Abrente é importante porque crea a Mostra e o Premio Abrente, con tres personalidades contundentes: Roberto Vidal Bolaño, Manuel Lourenzo e Euloxio Ruibal. Eles fan de todo, tamén escriben, pero quero citar tamén que neses anos 60 e 70 estaba Xohana Torres. Cando cheguei a Ourense en 1976 teño un encontro marabilloso con Begoña Muñoz Saa, que me situou na conciencia de pertencer a unha nación e de ser muller, e díxome, “Temos que facer Xohana Torres!”. Xohana é excepcional, unha pioneira. Agora vaise representar Un hotel de primeira sobre o río no Centro Dramático Galego (CDG), unha obra ecofeminista. Xohana é adorábel,… “así falou Penélope: / Existe a maxia e pode ser de todos. / ¿A que tanto novelo e tanta historia? / Eu tamén navegar” [recita]… Iso é formidábel: reacciona como muller, móvete, non esperes a que chegue Ulises, toma a renda da túa vida. E ademais coa defensa absoluta e congruente da lingua. Nos anos 70 e 80 hai que citar tamén a María Xosé Queizán, e a súa Medea e a forza do sangue, con principios moi claros e firmes, que abriu a conciencia de moitas mulleres. E dese tempo do que falamos son eses cinco dramaturgos, homes e mulleres, esenciais. —O teatro era unha actividade que agrupaba moita xente e cunha convicción decidida polo uso do galego. Tiñamos claro que facelo en galego, expresarnos, soñar, crear universos poéticos ten todo a ver coa lingua. Reivindicar o noso é vital, e aínda que houbo moito asociacionismo, non foi un camiño de rosas. As tres eivas que padecíamos daquela arrastráronse ao longo do tempo, a precariedade, a desestruturación, con compañías que queren facerse profesionais, e a temporalidade, porque non podía manterse en continuidade. Tiñamos que saír desa carencia de recursos, precisábase moita vocación e empeño, había que formar pero non había escolas, houbo que agruparse… Foise construíndo todo moi de vagar desde eses tempos pioneiros que situamos en Ribadavia e a súa mostra anual. —Esas décadas que son decisivas implicaban, entendo do que me di, un compromiso e un sacrificio singular. Había necesidade de crear ecosistema cultural e teatral, había conciencia non só coa memoria histórica cultural, tamén coa memoria democrática. A Transición faise dun modo moi esperpéntico, que daría nalgúns aspectos para rir se non fose tan patética, cruel e decepcionante o proceso. O sistema teatral foi creando cohesións e cando falamos de xente teatreira, pensamos en como sería meter o dedo no ollo e molestar o poder máis reaccionario que temía que se axitase desde os palcos. Porque o teatro convoca na busca da verdade, da denuncia, de ser testemuña do que nos toca vivir. No que é a miña experiencia, non podo obviar de quen son e, por tanto, seguirei falando sempre de xustiza, memoria e reparación. Non precisas militar para ter ese compromiso. A nivel artístico e cultural hai que ter conciencia. Comparto o que di Manuel Rivas, de que a peor doenza da xente é non ter conciencia e comparto as palabras de Saramago de que a conciencia aliméntase cada día. Ese compromiso é cotián, de cada decisión, de cada traballo que vas facendo, esa ollada de compromiso, tamén de que as mulleres non somos obxecto de desexo dos homes, que somos suxeitos, e todas estas miradas deben expresarse. —O simbolismo daquel tempo en canto ao teatro pode ser o consello de guerra que en 1977 se lle fixo a Els Joglars, cando representaron La torna. Aquel instante foi importante, porque a obra falaba da tortura e o grupo era moi coñecido. Ese acontecemento asociámolo sempre á máscara da liberdade de expresión, despois de tanta censura que foi implacábel co teatro. Daquela catalizouse a defensa da liberade de expresión e denunciouse que a tortura no posfranquismo non desaparecera. Els Joglars recolleu tamén o espírito que viña de Francia, coa idea de descentralizar a cultura, de que o teatro fose un servizo público accesíbel, que conectase coa xente do común. —Se contemplamos o arco de case cinco décadas desde Ribadavia, o pano que se teceu non tería sentido sen saber daqueles fíos primeiros, porque a ruptura da ditadura quebrara toda relación co pasado anterior, tamén no teatro. A evolución foi tremenda, e despois daqueles tempos pioneiros hai que sinalar a creación en 1984 do Centro Dramático Galego, que lle deu rango ao país e permitiu producións de autores do país e de fóra. Despois está a creación da Escola de Arte Dramática, que era unha demanda da profesión e aparecen novos grupos e novas tendencias, pero aínda seguen moitas compañías que afincan naqueles anos pioneiros porque somos xente moi resistente. Manternos con aqueles alicerces, saber que non nacemos da nada, que sempre temos procesos intensos para manternos contra vento e maré por moito que batan as crises periódicas que deixan xente no camiño. Se a cultura é a columna vertebral dunha sociedade iso sempre ten que pórse en práctica, non pode ser un simple enunciado e a encomenda das institucións é impulsala en todas as manifestacións.