Antón Seoane. O difícil camiño do manicomio á saúde mental

—O seu período en Conxo, que remata cun sonado despido, como se inicia? Nos anos 70 a dirección do centro quería sangue novo para iniciar unha reforma psiquiátrica que levaba moito retraso. Chegamos oito novos psiquiatras, eu con 23 anos. Na universidade non fora dos máis belixerantes pero tiña un certo “currículo” de pase vostede pola porta da esquerda [risos]. Viña de traballar en Bilbao, onde contactei cun trotskista, Carpintero, e outro do mundo abertzale e en catro meses o fígado ou o colon non me importaban e dábame conta que non servía para médico. Admirei a moitos, aprendín moito do que era o traballo das gardas, porque chegaba xente en todo tipo de situacións, cun balazo na cabeza ou no ventre, porque alí cando había redadas policiais eran metralleta en man. Un dos que coñecín, que estaba perto da ETA, falaba de medicina popular e eu, coa empanada que tiña, dáballe a razón e fomos crear un ambulatorio popular ao barrio de Otxarkoaga. Dúas ou tres veces á semana íamos a un local asociativo e neses catro meses empecei a ver as cousas doutro xeito. —Faime lembrar as vasectomías de Pastor Alonso en Ferrolterra, que tamén se facían con apoio popular e en casas de sindicalistas como Alfonso Tellado… Hai algo fundamental que traspasa o conflito de Conxo e é que non se entendía a actividade sanitaria sen compromiso social. Pensabamos que todo estaba dentro dun mesmo relato político. Non era só estar oito horas de médico no Hospital de Cruces e despois marchar a tomar cervexas… Era o mesmo discurso de compromiso. A entrada dos oito novos psiquiatras en Conxo foi o que fixo multiplicar as velocidades dun proceso que ía moi lento. A reforma psiquiátrica que se procuraba pretendía aggiornar o funcionamento do antigo manicomio, tentando transformar condicións obsoletas de tratamento, cun persoal terribelmente embrutecido. Era un cambio tecnocrático desde a dirección onde nós, para eles, eramos unha banda de revolucionarios sen cabeza. —Despois dos Vallejo-Nágera e os López Ibor popes da psiquiatría na ditadura, abríanse novas miradas? A nova mirada da psiquiatría viña de fóra. Empezou coas clínicas que levaba o doutor González Duro, que foi realmente a pedra angular, máis que Carlos Castilla del Pino que era un tótem que creara discípulos. Duro empezou a facer experiencias de liberación cos pacientes, máis control coa medicación, un trato no que se lle recoñecía ao doente como dono dunha palabra que debía ser escoitada e non reprimida. Partíase de algo que sempre lle dixen aos meus residentes até o final da miña carreira como psiquiatra no sistema público, “os pacientes, por moi mal que estean, non están todo o tempo nas tebras da enfermidade, e por tanto hai que escoitalos e ter en conta a súa palabra”. Despois a experiencia seguiu a Valencia, Barcelona, Ciudad Real, onde actuaron dous psiquiatras andaluces que despois viñeron canda min a Conxo. En Conxo a práctica era a da media dos hospitais psiquiátricos en España, con monxas, condicións hostaleiras mínimas e persoal que actuaba con violencia explícita. Despois houbo un intento en Oviedo e xa estaba en marcha o cerne da mudanza que se tentou en Conxo á procura dun trato humano e igualitario cos pacientes. —Cal era a proposta para a reforma de Conxo? A Deputación da Coruña, que era a dona do hospital, decidiu que Conxo renxía por todas as partes e había que facer un cambio. Elixiron a Montoya Rico como novo director e trouxo o modelo de Oviedo a Santiago. Era unha persoa lista, de empatía calmosa, pero pensabamos nós que demasiado lento nas mudanzas. Eles estaban tranquilos coa estrutura piramidal de poder, que para nós estaba obsoleta, e non tocaban para nada os modelos represivos de actuación nin intentaron formar o persoal. Cando se inicia un proceso no que a liberdade dá medo, hai que facerlla asumir á xente que celebraba cada sete días unha especie de esmorgas no hospital como o seu famoso guiso de gatos, quero pensar que sería unha práctica que viña da fame que se pasara cando a guerra. Era un persoal corrupto, moi violento e de repente chega un rapaz de 23 anos que debe dirixir unha sala con oitenta persoas cun historial catastrófico e no que sabían e sabía que me podían dar unha tunda. —Non pensou en saír pitando? Non porque o bautizo foi xenial. Elixíronnos a oito como dixen e cando chego a traballar o primeiro día vou saír e dime o infausto Emilio González, “Ti onde vas?”; “Para a casa”; “Pero é que ti estás de garda”. Aos médicos dannos cortes formativos a base de sachar, como cando con 16 anos comecei Medicina. Entrei, como todos, na sala de anatomía da facultade, con 30 cadáveres, algúns sen cabeza: se aguantas, xa estás na primeira selección. En Conxo, no primeiro día, xa me fixeron saber que pola noite quedaban 1.500 persoas ao meu cargo, cando eu non tiña habilidades nin para coser a ninguén, nin estaba formado para tratar as situacións violentas. —A expresión que se usaba, “manicomio”, xa se asociaba a unha viaxe ao inferno. Manicomio era unha palabra maldita que se utilizaba con normalidade e nós queríamos transformalo nun hospital. O máis parecido ao que nós tiñamos en mente cando chegamos a Conxo foi despois o Hospital Psiquiátrico do Rebullón, que funcionou ben entre 1979 até finais do XX. Nós críamos que a enfermidade mental precisaba espazo –o Rebullón tiña 20.000 metros cadrados– e unha especificidade no trato. Está ben considerar a doenza mental como enfermidade non estigmatizábel pero o tratamento precisa cousas específicas. O discurso manicomial é falar dun sitio de marxinación e reclusión, onde rexe unha paranoia estrutural. Nas historias médicas de Conxo, até ben entrados os anos 60, facíaselles unha fotografía aos pacientes á entrada e non sei se ese é o modelo que se seguía en Auschwitz, porque era como unha especie de “aquí entras e así quedas”. Alí estaba xente moitas veces por causas que non eran psiquiátricas. Era un lugar de exclusión social en base a unha suposta enfermidade que non tiña cura e co estigma da violencia ou da degradación sexual. Trataríase de que a porta se abrise para dous sitios pero non, sempre estaba fechada para saír: vostede entrou aquí e aquí queda a perpetuidade, e esta foto dará testemuña de quen foi cando entrou. —As persoas botaban décadas alí fechadas. Non vou negar que entón había enfermidades que non tiñan cura, pero todos os pacientes estaban mesturados: quen ingresou por pillo, por un abuso sexual ou tamén os que ingresaban por orde gobernamental, porque os alcaldes durante moito tempo tiñan poder para ditar ingresos. Todos eles xunto psicóticos gravísimos, persoas con tentativas de suicidio recorrentes, delirantes crónicos ou con enfermidades que hoxe, cos diagnósticos e novas medicacións, xa non existen (a parafrenia,…). Como se gobernaba iso? A base dunha garda pretoriana e uns procesos de tratamento que case sempre eran represivos. A tapia de Conxo consérvase, impresiona, está rematada en pico, e dela moitos caeron querendo escapar. Debía poñérselle unha placa, “ao enfermo caído”. Eran prisións adornadas dun perfume asistencial, até 1952 que se empezou a usar o Largactil que valía para todo. Cando nós chegamos, os manifestos de denuncia que se facían referíanse moitas veces á trementina, que se poñía en inxeccións provocando abscesos cunha dor abismal que facía que xa nin te preocupases do teu delirio ou de ver elefantes azuis no cuarto, só podías laiarte. Esas cousas seguíanse facendo, non tan ao besta, pero aínda as vivín. E non quero nin pensar o que pasaría alí ás noites coas mulleres e tamén cos homes. Iso pode estar sucedendo aínda hoxe en calquera institución que albergue enfermos mentais. É un lugar escuro que recolle os restos dos restos e a gran pregunta é que sucede polas noites. —Dicía antes que a súa chegada foi un impacto. Cando nós chegamos, o perfil era unha ducha cada quince días, mudábase a roupa asegún,… de a pouco foron marchando as monxas e quedaron coidadores con tan pouca formación como os celadores. Chegamos aquel grupo de entre 23 e 30 anos, con aspecto pouco estándar de médicos –ningún de nós usaba bata– e esa confusión chocaba do discurso manicomial de “que quede claro que vostede é un enfermo”. O que nós intentamos, e agora desde 2005 volve retrocederse, é dicirlle ao paciente, “vostede é unha persoa cun pensamento que eu non comparto pero estou disposto a falar con vostede. Únenos que somos seres humanos”. Ese era o discurso que nós levabamos. —Moi distanciado da realidade que se vivía alí. A nosa idea tomou forma na primeira acción que fixemos, que foi democratizar a violencia. Dixémoslles aos xefes, que seguían prescribindo electrochoques, “nós negámonos a facelos e que asuma a súa violencia cadaquén que a exerce”. “Se vostede o indica, aplíquello vostede”. Non se volveu pór mentres estivemos alí, pero despois, sen nós, volveu. Tamén colleu forma asemblearia a relación cos pacientes e chegaban a reunirse cen persoas. Hoxe en día, no Álvaro Cunqueiro hai dúas salas para pór electrochoques e é posíbel que se poñan a diario. Á marxe de se é ou non científico, o que está claro é que temos un background de medicacións alternativas a esa práctica que se se repite moitas veces, cando menos afecta á memoria, e que ademais considerábamos que xeraba violencia mesmo cando se ameazaba con ela: “coidado que che van dar correntes”. —Neses anos aparecen tamén novas terminoloxías e enfoques, a antipsiquiatría por exemplo. Sen iso, non entenderiamos nada. Primeiro Freud, en maior ou menor medida, unha clasificación de enfermidades ben feita e desde 1949 cando empezan a aparecer os primeiros fármacos, os sales de litio, para o tratamento do trastorno maníaco-depresivo ou bipolar, en 1952 a clorpromazina, o primeiro neuroléptico e o primeiro deseño químico que vai á raíz das grandes enfermidades psiquiátricas, que é a psicose. E desde 1958 tiñamos xa unha ferramenta como o haloperidol. Franco Basaglia era o divulgador da psiquiatría máis radical en canto á sociabilidade da asistencia psiquiátrica. Afirmaba que só os probes enfermaban, que hai unha compoñente de clase na enfermidade mental e que os manicomios onde el tratou (Trieste e Gorizia) eran reservorios dos restos da sociedade capitalista, dos que quedan fóra do sistema. Esa sería a psiquiatría social a ter en conta. Despois estaba a liña francesa, con diversas partes, e que tamén experimentamos en Conxo. A psiquiatría comunitaria, de tratar na zona onde o paciente vive, porque era ilóxico que unha persoa que era de Agolada tivese que ingresar en Conxo, cunha ruptura familiar e obstáculos graves para desprazarse. A outra póla da escola francesa era moi de Francesc Tosquelles, a psicoterapia institucional, e viña dicir que todos os que traballan nunha institución son responsábeis e inflúen na práctica do que alí se fai. Ten moito de freudiana, e un grupo de nós fóramos á clínica La Borde que era onde traballaba Félix Guattari, e facían un experimento de transversalidade. Comían todos xuntos, pacientes e persoal e até o cociñeiro opinaba. E iso nós fixémolo no Rebullón onde, por exemplo, a cafetaría era común a médicos e internos.