Tareixa Novo. Cancións para un mundo en marcha

—Fuxan os Ventos fúndanse en 1972 e vostede está no grupo desde primeira hora. Estaba integrada nun fato de rapazas do coro menor do Santísimo Sacramento en Lugo –onde estudabamos internas–, dirixido polo padre Xesús Mato. Gustábanos cantar e nada máis. No outono de 1971, Mato, que era asesor relixioso de Radio Popular de Lugo, coñeceu un grupo de rapaces da cidade que cantaban xuntos, e animounos a cantar desde a casa diocesana desde onde se emitía na radio os domingos. A idea dos rapaces era facer un grupo folk e que se incorporasen mulleres. Foi Mato quen elixiu, co seu criterio, tres voces agudas e tres graves femininas. Alí quedamos ensaiando con eles e algunhas aínda seguimos cantando. —O papel de Mato é azaroso, pero fai coincidir as persoas. Non ten a idea de fundar o grupo, pero nos comezos tivo un papel importante. Na fundación quen están son os rapaces: Mini, Mero e Xoán Fortes entre outros que despois xa marcharon. Os ensaios do grupo faciámolos ao rematar os do Coro. Nin nome tíñamos! Daquela convócase o concurso das San Lucas de Mondoñedo e Mato proponos participar, pero había que levar unha canción inédita e el escribiu música e letra da canción “Fuxan os ventos”. Como non tiñamos nome, puxémonos, que orixinais! [risas], Folk 72. Nas San Lucas, actuamos o 22 de outubro de 1972, gañamos o primeiro premio, e ese mesmo día voltando a Lugo, decidimos mudar o nome polo da canción que acababa de gañar 50.000 pesetas da época, que non sei canto sería hoxe… —Un diario custaba 5 pesetas. Aínda lles deu para gastar… Aínda lembrei hai pouco que a metade dos cartos doáronselle a Auxilia [organización dos anos 70 dedicada á atención de persoas con discapacidade] e o resto foi para instrumentos musicais. Pero hai algo que pasou máis veces: as seis mulleres do grupo non fomos a Mondoñedo, eramos rapazas do rural que nas vacacións do verán volviamos para a casa. Tiñamos 15, 16 e 17 anos, e nese verán dos ensaios fortes, non participamos, e aínda que estabamos en Mondoñedo non cantamos, e dúas amigas dos rapaces, Esther e Matuquín, foron as que subiron ao palco. Coa lóxica da idade, e das decisións, varias delas xa non seguiron no grupo en anos sucesivos, outras entraron… chegamos a ser 14 persoas en Fuxan. —O horizonte era formar un grupo que tivese continuidade? Imaxinaban a repercusión social que terían as cancións do grupo, que son unha importante banda sonora dunha época de cambio social e político? Era a máis nova do grupo e Mini, o maior, levábame cinco anos. Eles querían facer algo e aos demais gustábanos cantar e pasei das rifas dos meus pais. Non gravamos o primeiro disco até 1976, pero gañar as San Lucas foi un impacto enorme e neses catro anos multiplicámonos. Mato entraría na categoría do que se entendía como cregos progresistas, e propúxonos recuperar un espectáculo de Nadal na tradición galega. Montouse “Galicia canto o neno”, un espectáculo que representaba catro estampas do Nadal: encontro no camiño para facer unha foliada, celebración dunha cea de noiteboa nunha casa de aldea, visita a un nacemento nunha igrexa e a derradeira era a despedida de ano e entrada no Aninovo con cantos de Reis. Ese proxecto involucrou Fuxan, con outros coros, un grupo de gaitas… e de 1973 a 1978 botamos todos os nadais –de primeiros de decembro a pasado Reis– percorrendo Galiza. No resto dos meses, fomos a canto festival había polo país, e eran xa moitos, e deunos moito a coñecer. En 1974 participamos nun Festival dos Pobos Ibéricos, que presentaba Miguel de los Santos, e lembramos esa actuación porque no camiño soubemos do inicio da revolución dos cravos en Portugal. —Fuxan nesa altura xa era un grupo con compromiso político? Ademais de ter unha decisión sobre o repertorio e o idioma, comezamos axiña a cantar pezas tradicionais ás que lles mudabamos a letra e despois tiñamos a Mini, que era un crac na produción artística, e tiña facilidade como letrista e tamén para musicar outras pezas de poetas, algunhas non se chegarían a gravar pola censura. Nós nunca quixemos ser un grupo musical “partidario”, aínda que eu xa neses anos de primeiro éxito era militante nacionalista. En 1977, marchamos tres persoas de Fuxan porque nunha actuación en Sindrán (Monforte), nun acto da campaña electoral do Bloque Nacional-Popular Galego (BN-PG) das primeiras eleccións despois da morte de Franco, chamáronnos a cantar no mitin, e ás tres que estabamos militando ocorréusenos poñer unha pegatina. A algúns do grupo non lles gustou e marchamos. Ao cabo dun ano, só volvín eu… porque gustábame moito cantar. —Se non volve, teríase perdido a súa voz, porque non tomou parte de ningún outro grupo. Xa graváramos “Fuxan os ventos” e “O Tequeletequele”, e chamáronme porque íase gravar “Sementeira” e querían a miña voz. —E “Sementeira” foi a canción de máis impacto. A peza en si e o disco en conxunto. “A Carolina” tamén pero xa era popular. —A pesar de todo isto, nunca foi Fuxan un grupo profesional, quizais iso é metáfora dunha maneira de estar na sociedade? Chegamos a discutilo cando empezamos a gravar. A Philips propúñao, pero nós queríamos ser os que decidiamos todo. A compañía procuraba intervir no repertorio, no xeito de actuar, en tentarnos co castelán “porque tendríais más éxito”… Tiñamos claro o que facíamos e aceptárono pero baixáronnos os royalties ao 4% en contrato das vendas, unha vez retirados os gastos de produción. Finalmente recoñeceron que “Sementeira”, xunto a Paco de Lucía, foi quen máis discos vendeu na Philips da época. Para nós nunca foi o grupo a actividade preferencial. Nós somos produto dunha situación política e social determinada, sen ese caldo de cultivo Fuxan os Ventos ou non existiría ou sería algo ben diferente. Pero estaba o circuíto das asociacións culturais organizando, a rede cristiá galeguista que tiña Mato, moito máis no ámbito rural e nos teleclubes, e despois de “Sementeira”, que rompeu muros, xa estivemos en festas, discotecas,… Aínda así, nunca pensamos en facernos profesionais en exclusiva e simultaneamente xa en 1979 entro a traballar de mestra. —E cando entra no ensino as posibilidades legais do galego, fóra da proscrición total da ditadura, ábrense paso. Teño a sorte de iniciar a miña primeira etapa educativa no ámbito rural. A primeira escola é en Vilela, unha aldeiña do Courel, en outubro de 1979. A normativa aínda impuña o castelán, pero daba as clases en galego. A demanda dunha escola en galego viña medrando desde había anos e neses anos producíronse represalias e castigos contra mestres e mestras por esa mesma actitude de usar o galego nas súas escolas [os casos da Estrada e de Dices-Rois son dese tempo]. Aínda en 1982, nun programa de televisión que presentaba un médico galego [Manuel Torre Iglesias-Voces sin voz] levaron a Fuxan a cantar e estaban no debate Filgueira Valverde, Alonso Montero, Carlos Casares e Cacharro Pardo. Lembro que nós puidemos intervir, e falaramos Mini, Mero e mais eu, que os tres eramos mestres exercendo. Acórdome de polemizar con Alonso Montero, que xa sacara o seu Informe dramático sobre a lingua galega, a quen citei cando afirmaba que Galiza non era un país bilingüe, senón que era un país diglósico, e paroume Torre Iglesias: “Fálenos en cristiano”, e endoseille a explicación a Alonso Montero, que xa falou sobre diglosia bailando entre dúas augas. Naquela altura, estaba o debate en auxe, e era a decisión e o voluntarismo de mestres e mestras, nacionalistas fundamentalmente, que nos bregabamos no que fixese falta para impartir as clases en galego. Naquel primeiro destino, vivía nunha casa da familia en Vilela, botaba o día con aquela xente, ía chegar á escola e poñerme a falarlles en castelán? E todo isto é anterior á propia aprobación do Estatuto de Autonomía (1981) ou a Lei de Normalización Lingüística (1984). —Nese período preautonómico ese activismo de mestres e mestras foi importante? Creo que decisivo. Non o lembro como traumático, pero xa vivira de cativa a experiencia de ser galegofalante e ir a unha escola na que a mestra que era da miña aldea [Doncos, nas Nogais] dabas as clases en castelán, e no recreo ou cando nos atopábamos polos camiños usaba o galego con normalidade. É o que contaba Fuxan na canción de “O Lelo”. Esa disociación foi vivida así sempre até que chegaron as xentes da miña xeración. —Coincidía no tempo cunha proposta na pedagoxía moderna da época. A idea de entender o mundo a partir da experiencia do próximo. E se as crianzas falaban, vivían, sabían os nomes do paxaros e das árbores e cantaban en galego, pero os libros e como se ensinaba desde a palestra era en castelán, que tiñamos que facer? Nós chegamos para reivindicar e mudar iso e creo que deixamos unha boa semente.