O 18 de abril de 1994, ás 18 horas, un peculiar xabarín animado irrompía nos fogares de miles de rapaces e rapazas galegas mudando para sempre o concepto de programación infantil na Galiza. A TVG levaba xa anos emitindo series infantís, pero daquela a Dirección da corporación quixo dar un paso máis e apostar forte por un formato de clube de socios que transcendese o concepto de programa contedor, seguindo o camiño doutras experiencias do panorama estatal e internacional como o 'Club Super3' da catalá TV3 ou o 'Club Disney' de TVE. Mais, a diferenza destoutros programas, o da Galega non estaría presentado por humanos, senón por un ser animado cunha forte personalidade. E que mellor que un animal tan propio do país como o porco bravo para materializar este concepto.
O artista Miguelanxo Prado recibiu a encomenda de dar forma ao xabarín máis popular da televisión e, por azares do destino, Juanillo Esteban, que daquela facía música rock con Manuel Manquiña -outra figura destacada nos inicios do programa- en Sporting Transilvania, foi quen lle deu vida cedéndolle a súa potente voz. "Hai alguén aí?", preguntaba con insistencia. E abofé que si. En poucos anos o Xabarín Club alcanzou eses 100.000 socios e socias que se marcaba como obxectivo nos inicios. Chegou a haber crianzas socias en todos e cada un dos concellos do país… e mesmo nalgunhas vilas do norte de Portugal onde se sintonizaba a TVG e a rapazada gozaba da compaña do Xabarín.
"Puidemos acceder ás mellores series da man da FORTA. E para o deseño do contedor, inspirámonos no ritmo dinámico dos cartoons clásicos, encadeando contidos. Os presentadores humanos, con aqueles cromas, rompían esa dinámica que queriamos para a hora da merenda", lembra un dos impulsores do programa e o seu primeiro director, Suso Iglesias. Para el, tres décadas despois, segue sen haber referencias nas televisións de todo o mundo dun clube "tan exitoso" como o Xabarín ao que tanta querenza lle ten aínda hoxe, moito máis que un repositorio de series de animación. "A primeira década foi maravillosa. As cancións, as 'Xabaxiras', os concursos, os videoclips... Aí aprendín todo o que sei sobre televisión, e fixemos felices a moitas persoas que hoxe, grazas a estas lembranzas, aínda gardan dentro de si o corazón sorrinte dun neno ou unha nena", enxalza Esteban.
Naturalmente, ter na grella produtos tan atractivos para a rapazada do momento como Dragon Ball, Doraemon ou Dr. Slump xa era motivo abondo para sintonizar a TVG, pero se conseguiu conectar coas mozas e mozas até o punto de dar nome a toda unha xeración -como foi previamente a 'millenial' ou hoxe a 'alfa'- foi por todo o que acompañaba as series: as intervencións do Xabarín no plató, os concursos, a celebración dos aniversarios, os videoclips, o 'Xabarín News', os divertidos personaxes que acompañaban o porco bravo… E, en definitiva, algo asociado a todos estes contidos: o sentimento de comunidade. O Xabarín Club era algo etéreo máis que tanxíbel; en certo modo, unha comunidade virtual nun mundo aínda analóxico, certifica Iglesias.
Quen pasaron, dunha ou outra forma, polo programa coinciden en sinalar a familiaridade do Xabarín, e as formas en certa medida rebeldes que tiña de dirixirse á rapazada —falando 'de ti a ti' no canto de recorrer á habitual linguaxe infantilizada— como un elo sen o que non se pode explicar o seu éxito. Xabarín era fan de Son Goku, escoitaba música rock e sempre tiña gana de troula. Baixou do monte porque non se conformaba co que vía na televisión: a rapazada deste país precisaba referentes galegos e galegas en quen inspirarse.
E non dubidaba, ademais, en defender as causas xustas. Boa mostra diso é Os vixilantes do camiño, unha serie de 13 episodios acompañada dun filme homónimo na que Xabarín, seguindo as leccións que o Sacristán de Basán dera da man d'Os Rastreros, loita contra as multinacionais que ameazan o Camiño de Santiago e o seu milenario patrimonio —unha historia que hoxe pode soar moi familiar—. "Non entendo como non se vendeu fóra", cuestiona Suso Iglesias. Un pensamento que comparten quen fixeron posíbel a primeira gran produción animada —e única con esas características—da TVG, grazas aos elaborados trazos dun Miguelanxo Prado que hoxe é Premio Nacional de Cómic e que por entón compaxinou a serie do Xabarín con nada menos que a versión de debuxos de Men in Black. Aínda hoxe resulta estraño que non tivese unha maior difusión malia o éxito inicial, mesmo na propia canle galega, e que sexa descoñecida para a maioría dos pais e nais.
Unha xanela para o galego
A filóloga Sol Vilas, autora do traballo de investigación A Xeración Xabarín e a normalización da lingua galega, conclúe que esa xeración que medrou co Xabarín ten unha maior competencia en lingua galega e, sobre todo, unha "concienciación lingüística" moito máis alta. "Especialmente nas grandes urbes foi moi importante para que moitos nenos e nenas coñecesen a realidade sociolingüística do seu redor; non é doado atopar referentes que falen galego", sinala. O Xabarín abriu unha nova xanela que resultaba inaccesíbel desde as aulas: o tempo de lecer. Falar galego no patio, cos colegas, empezou a ser 'guai'. E o galego logrou coarse así, tamén, nas casas de miles de crianzas castelanfalantes que posibelmente non terían interactuado tanto co idioma de non ser por un programa que, para moitas das persoas que traballaron —ou aínda traballan— no sector, foi a mellor campaña de normalización lingüística da historia.
"A miña xeración medrou con debuxos en galego porque as mellores series estaban no Xabarín Club", asevera Manuel Arca, hoxe tradutor e dobrador e antano un dos fieis socios do programa. Aínda hoxe leva sempre consigo, na carteira, o carné do clube. Arca non era un mero espectador, pois o seu interese polo mundo da tradución comezaba a agromar: "Cando vía os debuxos xa me fixaba en como colocar esta palabriña neste contexto, como falaba esta personaxe… debía de ser o único [ri]. Ver que esa ficción en galego era posíbel motivoume a formar parte desta industria".
Unha desas series que vía era unha cuxo grande éxito supuxo tamén que fose relegada do Xabarín Club —emitíase despois, fóra do horario infantil— polas críticas de pais e nais que non a vían apropiada: Shin Chan. Pero coa súa graza, especialmente na rica e coidada adaptación ao galego da tradutora María Alonso Seisdedos, conquistou tamén moitos corazóns… de todas as idades. Unha das súas grandes fans era a bisavoa do actor de dobraxe Uxío Couto: "A algunha filla súa aínda lle parecía máis escandaloso do que a ela, que nos chamaba e dicía 'nenos, vinde ver a Shinnosuke'. Con noventa e pico anos encantáballe Shin Chan, e iso penso que se debe tanto á calidade do propio produto como á calidade con que nos chegou a nivel de lingua e dobraxe", valora.
Aquel meniño rebuldeiro levou máis dunha reprimenda da súa nai, Misae, cuxa voz aínda resoa nas cacholas de miles de galegos e galegas grazas á actriz Charo Pena, con catro décadas de experiencia na dobraxe ás súas costas. "Participar nesta serie foi unha sorte a tódolos niveis", afirma. Pena destaca, por riba de todo, a importancia de coidar a lingua. Para iso é crucial na tradución e a dobraxe, como certifican tanto ela como Couto e Arca, adaptar a serie ao teu contexto sen que por iso perda a súa esencia e apostar pola calidade lingüística. "Lembro moita xente que coñeceu a palabra 'bochechas' grazas á serie", rememora a actriz. "Hai que xogar cos rexistros, escoitar a xente falar e pensar, 'como diría eu isto?'. Non é o mesmo dicir 'vaste enterar' que 'vas cobrar', que é máis noso", di Arca.
De 'porco presente', malia todo
Nos seus mellores tempos, o Xabarín Club chegou a rexistrar picos de audiencia de até 30%, colleitando ao remate do seu segundo ano de vida, de media, un 17,5% de share. O propio Manuel Fraga declarábase fan dun Xabarín que se convertera no rei das tardes e quizais na meirande estrela dunha TVG que aínda estaba en proceso de crecemento. "En canto remataba o programa, marchaban todos os nenos e a audiencia desplomábase", lembra Iglesias. Aquilo supuña un crebacabezas para a Dirección, nun momento no que as televisións, salienta, empezaban a dar cabida aos 'magazines' polas tardes para atraer o público adulto. Pouco a pouco, e a pesar do seu innegábel éxito, o Xabarín empezou a verse en San Marcos, en certo modo, como "un problema", constatan varias das fontes consultadas. Co cambio de século o programa pasou ao horario de mañá, desapareceron varias seccións e o investimento na programación infantil diminuíu. As prioridades da CRTVG, en definitiva, pasaron a ser outras.
As e os pequenos espectadores resistían como os —orgullosos— xabatos que eran fronte ao televisor, pero a falta de apoios facíase cada vez máis palpábel. Mentres na televisión estatal irrompía Clan e coa chegada da TDT sumábanse tamén Disney Channel e Boing, o Xabarín ficaba relegado a unha segunda canle que, a diferenza do caso catalán -primeiro K3 e despois Super3-, non era exclusivamente infantil e xuvenil, senón que mesturaba os máis variados contidos: da política ao deporte, pasando polo Telexornal en diferido. E perdido no medio desa enxurrada temática un porco 'sen codificar' tentaba manterse a flote.
No mundillo non son poucas as persoas que sinalan o cambio de cor na Xunta de 2009 como a estocada definitiva ao Xabarín. Malia que o paso á segunda canle prometía máis horas, o certo é que o peso da programación infantil non deixou de minguar na grella nos últimos 15 anos. O orzamento deste espazo, e o da programación infantil en xeral, tamén se viu especialmente reducido e a aposta polas series xa non é tan forte —situación semellante á que vive o sector da dobraxe, ao que se destina hoxe a décima parte, arredor dun millón de euros, do orzado nos tempos 'bos', e dá traballo, non necesariamente a tempo completo, a perto dun cento de persoas—.
Hoxe preguntar polo Xabarín Club trasládanos ao paradoxo formulado polo físico Erwin Schrödinger: Xabarín está vivo e morto ao mesmo tempo. "Está conectado a un respirador asistido, pero iso non quere dicir que non poida recuperarse", considera o dobrador Uxío Couto. "É todo cuestión de vontade política", asegura, entre outros, Manuel Arca. Sexa como for, está aínda 'de porco presente', como adoita dicir o actual director do programa, o irredutíbel Alberto Casal, último vestixio daquel equipo que nos anos 90 formaba unha decena de profesionais. Hoxe só queda el traballando ao pé do canón, porque, por non estar, non está nin o propio Xabarín. Deste personaxe quedan apenas as últimas intervencións que deixou gravadas Juanillo Esteban antes de que a CRTVG, aproveitando que xa non gravara durante a pandemia por mor do confinamento, optase por prescindir dos servizos de quen dedicou, igual que Casal, media vida a un porco bravo ao que hoxe aínda garda un cariño moi especial.
En San Marcos resoa ese vello mantra de que os tempos cambian e que o que funcionaba nos 90 non vale para hoxe porque as crianzas son outras e os formatos, tamén. Pero moitas e moitos profesionais critican que a TVG fose sempre un pasiño por detrás, primeiro na creación dunha canle infantil e logo no traslado dos contidos á contorna dixital, así como no que hoxe ven unha aposta insuficiente. "Unha cousa é perder o tren, e outra baixar directamente", di Couto, que contrasta esta situación cos inicios do programa: "Fíxose unha aposta moi forte e acertada, e funcionou porque, por fondo e forma, non había competencia". Para Charo Pena, é unha "mágoa" que non se crease a web hai tempo. "Perdeuse a oportunidade de asegurar espectadores que xa estaban conseguidos. Os máis novos teñen que poder elixir ver un produto en galego; eles son os que coidarán ou deixarán morrer un idioma que, segundo todos os estudos, está en grave perigo", apunta.
Ao 'súpercocho' da televisión apareceulle agora na casa un dos seus grandes predadores: o raposo. Mentres Xabarín fica nun segundo plano, a TVG torna os focos cara ao Digochiño, o raposo do 'Dígocho eu' e a grande aposta da corporación nas redes sociais. As fontes consultadas apuntan á falta de promoción e 'mimo' do veterano programa como unha das principais chaves do seu devalo. Antano un raparigo punkie, Xabarín é hoxe un adulto que parece próximo á xubilación —con tres décadas cotizadas— a quen nin sequera lle deixan celebrar o aniversario: non se prevén actos nin programación especial polos 30 anos, como si os houbo no pasado, nin gusta que se mencione a idade do Xabarín, algo irónico cando nos referimos a quen, durante tres décadas, parabenizou o aniversario de medio país, na pantalla e enviándolles unha postal.
Os últimos videoclips datan de hai xa 15 anos —media vida do Xabarín—, e non foi por falta de oportunidades, pois varias bandas emerxentes dos últimos anos quixeron participar e ofreceron as súas letras, mais a proposta foi rexeitada. Tamén se desbotou a posibilidade de editar un vinilo recompilatorio das mellores cancións, facer un novo concerto ou, lembrando un episodio de 2003, cando se censurou unha postal de Miguelanxo Prado na que Xabarín recollía chapapote nas praias tras o desastre do Prestige, retirouse a mensaxe 'Facendo oink desde 1994' dunha tirada de suadoiros.
Unha e outra vez, a TVG parece tirar por terra a nostalxia daquela combativa —e aínda moi presente— 'Xeración Xabarín', nome, precisamente, dun portal web construído por fans —á súa fronte o hoxe presidente da AGAL, Jon Amil— que se ordenou fechar baixo o pretexto dunha suposta vulneración de dereitos de autor. E abofé que non foi este o único caso. Pouca xente no mundo do audiovisual pode entender o trato que a televisión pública dá ao que quizais foi o seu maior éxito. Aquel 'Satélite Xabarín' que tanto emitía para Neptuno como para Portonovo vai perdendo alcance e hoxe, reformulando a icónica frase do porco bravo, quizais cabe preguntarse: "Queda alguén aí?".
Sons de rebeldía
Amúsica xogou un papel fundamental no 'Xabarín Club', non só pola gran diversidade de estilos, desde o rock até o folk, senón pola calidade dos temas e as mensaxes que lles aprendían ás crianzas. Hoxe nos concertos dos Heredeiros da Crus aínda cobra un papel importante o mítico Pero que jallo é, nos pubs e discotecas cántase a pleno pulmón o Non todo é o que parece de Aerolíneas Federales e poucos nenos e nenas daquela puideron esquecer o tétrico pero sublime videoclip de Carmiña Vacaloura, con debuxos de Víctor Coyote, letra de Julián Hernández e a voz do Maestro Reverendo.
Porque a rapazada galega dos 90 e 2000 non buscaba as típicas cancións infantís. Quería tralla. E atopábana nos acordes de Siniestro Total, Os Diplomáticos de Monte Alto ou O Caimán do Río Tea, representantes estes últimos dun movemento musical rompedor e identitario, o rock bravú, que este mesmo ano celebra tamén o seu 30 aniversario. As 'Xabaxiras' e os sete discos editados popularizaron estas cancións en todo o país.
Xabarín, hoxe
Non só é a nostalxia o que mantén viva a chama do Xabarín. Tamén o anhelo de quen o viviron de que os seus fillos e fillas poidan hoxe, como o fixeron eles, medrar con grandes referentes en lingua galega. "Que despois de 30 anos se recoñeza o seu valor é algo que me supera e me enche de orgullo mesturado con humildade. Sabía que algo bo estabamos a facer, pero nunca tal pensei", di Juanillo Esteban. Isto foi o que levou a máis de 33.000 persoas a asinar a 'Iniciativa Xabarín', unha proposta da Mesa pola Normalización Lingüística que volveu pór no foco a programación infantil na lingua do país.
O Parlamento aprobouna por unanimidade en 2021, pero o seu cumprimento vai amodo. En xaneiro deste ano entrou en funcionamento a plataforma de contidos en liña xabarin.gal, que ten notábeis ausencias na súa grella. E na televisión convencional, lonxe de cumprir o principal obxectivo da ILP, ter unha canle infantil propia, o 'Xabarín' non fai máis que minguar: hoxe perdeu a faixa do mediodía e quedan menos de tres horas, unha metade no horario 'espertador' —de 7 a 8.30 horas— e a outra, pola tarde —de 19.30 a 20.30 horas—, de segundas a sextas feiras, e outras catro horas os sábados e domingos que comparte coas breves aparicións de Digochiño.
Con todo, o porco bravo segue dando tralla e, a partir do día 22, xa con 30 anos no lombo, renova a súa grella... só en horario de mañá. Se ben no programa preparaban xa as escaletas para ese día, esta sexta feira, tal e como informou en exclusiva Nós Diario, a TVG decidiu suprimir desde a próxima segunda feira, día 15, a icónica faixa da merenda, pasando a emitir en dous espazos matinais: de 7 a 8.30 horas, a coñecida como faixa 'espertador', con contidos para os máis cativos e de 9.30 a 11h, cunha pausa dunha hora polo medio, para emitir as series máis xuvenís, que até o de agora van polas tardes.
[Le a reportaxe completa, con todo o material gráfico que a acompaña, comprando nos quiosques o semanario Sermos Galiza deste sábado 13 de abril. Á venda durante toda a fin de semana da man do xornal Nós Diario a un prezo de 3,20 euros]
