Joám Lopes Facal. A obriga do compromiso permanente

Vostede dá os seus primeiros pasos políticos en Madrid. Nacín nunha familia numerosa e instruída e o meu primeiro destino foi Madrid para estudar enxeñaría industrial. Alí fun atraído polo círculo nacionalista Brais Pinto e coa tutela de Ben Cho Shey como nexo coa tradición galeguista republicana. Un grupo de expatriados galegos reuniámonos esporadicamente reactivado coa chegada de amigos e visitantes, Ferrín, Ramón Lourenzo, os Álvarez Gándara e mesmo o grande Otero Pedraio. Empezou daquela tamén a súa relación con Ramón Piñeiro? Neses anos de formación técnica (1960-1965), mantiven unha relación epistolar asidua con Piñeiro. Para min naquela altura estaba envolvido nunha aura de respecto e admiración polo seu historial galeguista e polo papel decisivo que desempeñaba na editorial Galaxia. Os libros de Galaxia coleccionábaos meu pai e serviron de vehículo á miña primeira cultura literaria. A relación epistolar complementábase con esporádicas sesións de mesa camilla na súa casa ao meu paso por Santiago e contribuíron a modelar a miña visión do galeguismo posbélico. Ao final, o maxisterio de Piñeiro esvaeceu na indiferenza á medida que me desvinculaba daquel galeguismo aseado e culturalista que acabou por desembocar naquel artefacto de Realidade Galega que intentou orientar a Transición. Daquel tempo, lembro o coñecemento dun libro fundamental, o Sempre en Galiza, que culminou o meu noviciado galeguista en terra allea, achegado pola man amiga de Luís Gonçales Blasco, Foz, activista cordial da causa independentista e amigo permanente ao longo dos anos. Aquela atmosfera de militancia insurreccional compartida pódese recuperar no libro Reboiras, o camiño da rebeldía [Aira Editorial] que documenta con vivacidade aquel tempo de compromisos inescusábeis. De volta ao país, comezou a carreira profesional nun sector no que levedaba o sindicalismo que estouparía con forza nas folgas de 1972. Empecei en 1967 como enxeñeiro na factoría de Tafisa en Pontevedra e botei menos dun ano. En 1969 entrei a traballar nos estaleiros vigueses H. J. Barreras como enxeñeiro encargado do mantemento e reparación de equipos e instalacións. Iso permitíame moverme con liberdade por toda a factoría a unha e outra banda da Avenida de Beiramar. Foi o comezo dun período de intensa actividade política en estreito contacto cos medios sindicais clandestinos e acabou cristalizando na creación de Galicia Socialista, que era unha plataforma de enlace entre o activismo universitario e o movemento sindical vigués. Aquela etapa final da ditadura foi un pulso constante entre as forzas da liberdade e as da represión. Hai dous episodios marcados no imaxinario do activismo antifranquista: a deflagración dun vigoroso movemento democrático e reivindicativo na Universidade compostelá en 1968 e a vista oral do Proceso de Burgos, que abría Consello de Guerra en decembro de 1970 contra dezaseis membros da ETA acusados de “rebelión xeral continuada” e asasinato. Foron tempos de actividade política febril, con encontros clandestinos da oposición operativa nos montes de Vigo en prevención dun colapso violento do Réxime que non chegou. O Proceso de Burgos cerrouse o 28 de decembro con seis condenas a morte, tres delas dobres, máis de cincocentos dezanove anos de cárcere e seis millóns de pesetas de multas, nun serodio estertor deseñado para aterrorizar a oposición. O amplísimo eco desatado dentro e fora de España e o desencadeamento dun masivo movemento de protesta e mobilización social obrigou o Réxime a recuar e a conmutar as condenas a morte. Vostede tivo que voltar a Madrid en 1972, denantes das folgas. Marchei obrigado en xaneiro de 1972. O meu labor de enxeñeiro de planta en H. J. Barreras entrara en contradición insuperábel coa miña discreta actividade política, ben coñecida non obstante pola Policía política viguesa en contacto permanente co Departamento de Persoal da empresa. A hostilidade ambiental e a clara conciencia de que a miña carreira profesional en calquera outra empresa galega tornárase imposíbel decidíronme a iniciar a carreira de Económicas por libre na Universidade de Santiago, como paso previo á busca de traballo fóra da Galiza. Levaba dous anos de casado e esperabamos o noso primeiro fillo. O destino levoume á incorporación a un departamento de análise de proxectos de investimento na sede central do Banco Popular en Madrid. O ambiente laboral era estimulante aínda que a entidade pertencía aos irmáns Valls Taberner, notorios afiliados ao Opus Dei, con Rafael Termes de asesor. Aproveitei a circunstancia para completar a carreira de economista por libre na Complutense de Madrid e ao rematar mudei voluntariamente de destino ao departamento de econometría de Intecsa, brazo industrial do Banco Central e oficina técnica de proxectos internacionais de Dragados y Construcciones. O novo destino deparoume dúas experiencias memorábeis: a redacción dun fantasioso plan de desenvolvemento para a Libia de Gadafi e a chegada dunha creativa leva de economistas chilenos fuxidos da barbarie militarista de Pinochet. Foi un emocionante entorno para debater perspectivas revolucionarias. A afronta á democracia do golpe de Estado chileno do 11 de setembro de 1973 merecía algún triunfo compensatorio en España que acabou chegando en forma de atentado da ETA do 20 de decembro de 1973 que puña fin espectacular á vida de Carrero Blanco. Desde as oficinas de Intecsa situadas na Avenida de América, ouvimos asombrados a tremenda explosión que truncaba as expectativas do Réxime nunha transición sen mudanza. O regreso a Galiza propiciouno a incorporación de Camilo Nogueira a Sodiga, a empresa pública, con sede en Santiago e participación maioritaria do INI, que fora creada en 1972 en aplicación do III Plan de desenvolvemento. A folga de Vigo comezou en Citroën, que levaba instalada 14 anos na cidade. O 6 de setembro de 1972 o Comité de empresa de Citroën convocou unha folga en demanda da xornada semanal de 44 horas. A memoria do aciago 10 de marzo en Ferrol excitaba o descontento. No día seguinte, sábado, Paco Lores, responsábel das instalacións eléctricas da factoría percorreu a nave animando os traballadores a parar como fora acordado. Como había indecisión e cruce de olladas furtivas entre os traballadores, Lores tomou a decisión de desconectar o interruptor xeral que alimentaba de enerxía a planta e nun tenso silencio estendeuse o paro por toda a factoría. A partir do luns o movemento xeneralizouse nas fábricas e o transporte colectivo, elevando a 16.000 a cifra de parados nesa fin de semana. A Dirección decretou despido colectivo e os compañeiros vinculados a Galicia Socialista foron sometidos a tortura e perderon o traballo, entre eles, Camilo Nogueira e Paco Lores en forma definitiva. O meu irmán Xaquín, que traballaba en Plásticos de Galicia, foi readmitido. A masiva mobilización que paralizou Vigo e encheu a cidade de damnificados por tortura e perda de traballo contou desde o primeiro momento co apoio legal dos avogados laboralistas Elvira Landín e Fernando Randulfe, imprescindíbeis naquelas circunstancias. Resumir nunha entrevista aquel continuo accionar reivindicativo na fase de mudanza de ditadura a democracia faise difícil, cales destacarían na súa lembranza? Había impaciencia por estarmos nun contexto democrático e o activismo operativo multiplicábase. O labor político centrábase na promoción de núcleos opositores autosuficientes apoiados polo activismo organizado. O activismo de signo nacionalista cristalizou nunha serie de conflitos socioeconómicos que enfrontaron directamente as reivindicacións populares coa Garda Civil. A construción do embalse de Portodemouros que ameazaba o río Ulla (1968), o proxecto de instalación dunha planta de celulosa en Ponteceso (1976), as expropiacións de terras nas Encrobas (Cerceda), loita liderada pola mítica figura de Moncho Valcarce ou a ocupación dos areais de Baldaio (Carballo), onde se pretendía instalar unha piscifactoría, iniciaron o movemento. Seguiron despois a multitudinaria marcha de Viveiro a Xove contra o proxecto de instalación dunha central nuclear e a promovida contra a expropiación do litoral para instalar o macroproxecto de Alúmina-Aluminio. Estas últimas concentradas xa en 1977 cando a onda industrializadora bateu coa imprevista reacción social que alentaban os cadros políticos madurados na clandestinidade. Dese tempo, 1977, é a creación do Partido Obreiro Galego, co liderado de Camilo Nogueira. O que antes fora Galicia Socialista emerxería como Partido Obreiro Galego, en sinal inequívoco da procedencia sindicalista dos seus cadros promotores. Co tempo desembocaría en Esquerda Galega, pasando por Unidade Galega, como plataforma transitoria de articulación política para abordar a tarefa de encher de contido o Estatuto de Autonomía e o Parlamento galego. Foi pura alquimia política impulsada desde as bases sindicais viguesas complementadas co oportuno afluxo dunha brillante xeración de activistas herdeiros do valioso legado de Ramón Muñiz de las Cuevas e o Servizo de Extensión Agraria que acabarían impulsando os Comités de Axuda á Loita Labrega. Unha contribución decisiva ao proxecto de Esquerda Galega que se consolidou cando Ramón Muñiz abandonou as teses insurreccionais e a militancia na UPG. Rememoro aquela fornada excepcional que atraeu compañeiras inesquecíbeis como Prudencia Santasmarinas, Pencha, fiel amiga de Ramón Muñiz até a súa morte, e o valioso destacamento que a acompañaba, curtido nas lides do activismo clandestino. A ética de Esquerda Galega afincaba nos conceptos de hexemonía e construción nacional. Penso en Agora Galicia, o pormenorizado programa de goberno de 1981 que tentaba conxugar realismo político con radicalismo democrático. A Galiza nación europea de Esquerda Galega non podía demorar na experiencia republicana nin esperar a que a historia lle dese a razón e por iso convocabamos a maioría social a un proceso transformador inmediato.