Héitor Picallo

Héitor Picallo e Alexandra Cabana reúnen e analizan nunha publicación toda a documentación existente sobre o Castelo da Lúa, fortificación situada en Rianxo (Barbanza). O libro completa a iniciativa municipal de difundir a súa historia para dignificar unha das xoias do patrimonio cultural. 

Nas vindeiras liñas, intentaremos tirar varias conclusións sobre as  17 entregas do coleccionábel titulado Fortalezas esquecidas do Reino da Galiza, publicado con 'Nós Diario' ao longo do mes de xaneiro.

Malia que nos gustaría tratar sobre torres ou castelos insulares de calquera época, consideramos oportuno acoutar tal pretensión a aqueles que foron construídos durante o medievo ou nas primeiras décadas do século XVI, estivesen ergueitos en illas, illotes ou penínsulas. Así as cousas, non afondaremos desta volta nos castelos de Santa Cruz (en Oleiros), Santo Antón (na Coruña), A Illa de Ons e outros. Farémolo, logo así, nas torres do Grove, A Lanzada, San Sadurniño (Cambados), Oeste (Catoira) e A Illa de Arousa, alén de formularmos algunha suxestión sobre a illa de Cortegada.

Unha fonte inmensa de documentación vértese no Tombo de Celanova, e non só vinculada á xeografía desa bisbarra na que imos mergullar, senón que tamén a distintos recunchos da Galiza. Da contorna próxima do cenobio no que se redactou son as fortalezas antigas de Milmanda e Vilanova; porén tamén gustamos de interesarnos polas comarcas de Ourense e Chantada. Sobre desta trataremos interésannos as fortalezas de Asma, Sonán e Castro Candaz; e desoutra, as de Aguiar de Pedraio, Castelo Ramiro e O Formigueiro.

Intentaremos nestas liñas documentar varios edificios nobres localizados na bisbarra de Pontevedra, alén de tratarmos sobre as murallas da cidade e sinalar algúns dos seus monumentos desaparecidos. Así e todo, iniciamos o noso percorrido en Campo Lameiro, para logo continuarmos coa sinalada urbe, a fortaleza de Cedofeita e darmos un chimpo até o Barbanza. Alí, simbolicamente, bateremos nas portas da Torre da Pobra do Deán e dos castelos de Palmeira e Rianxo.

Moi fértiles en patrimonio medieval son as terras do Salnés, tanto no que atinxe a inmobles relixiosos (parroquiais ou monásticos) como castrenses. Dentro deste último grupo realizamos unha pequena escolla de edificios que se espallaron por Vilanova de Arousa, nomeadamente o castelo do monte Lobeira e a casa forte do Viso; por Paradela de Meis, coa súa fortaleza de Lantañón, mal coñecida no seu día como de Lantaño –tendo que circunscribila de xeito errado ás demarcacións de Portas–; así por de Cambados. Deste último municipio rescataremos varios apuntamentos sobre a torre do Espiñeiro e Ouxo da Torre.

A Agrupación Cultural O Galo foi a encargada de organizar o acto.

O periplo histórico-arquitectónico que deseguido realizaremos discorrerá por varios recunchos da terra de Caldas, nomeadamente polo concello do mesmo nome, polo de Cuntis e tamén polo de Moraña. Prestaremos maior atención nos dous primeiros, xa que puideron ser vilas amuralladas, pero non ignoraremos nin a fortaleza de Lamas (no municipio morañés), nin a de Penaflor, nin certa torre alzada no seu día no couto xurisdicional de Arcos da Condesa.

De comarcas de Trives, Valdeorras e Allariz-Maceda, rescataremos varios apuntamentos que demostran a importancia que outrora tiveron. As murallas e a fortaleza de Maceda de Trives (por outro nome Manzaneda), como os castelos de Valdeorras e Allariz, esta última localidade provista asemade de cercas, serán obxecto de análise. Porén, espazo tamén teremos para sinalar que membros da realeza castelá, afastada dende había anos daquela poderosa Galiza, quixeron buscar no convento de Santa Clara de Allariz o último descanso para os seus perecedoiros corpos.

Dentro da diocese de Tui serán dúas as bisbarras nas que gustemos de facer parada: a do Baixo Miño e a de Vigo. Da primeira delas teremos en conta a fabulosa e misteriosa fortaleza do Monte Aloia para seguirmos coas murallas tudenses e outras construcións alí ergueitas. Xa na comarca de Vigo, haberá que profundar na historia da casa de Valadares e na das fortalezas de Teis e Penzo. Construcións, estas tres, nas que cómpre rebuscar as súas orixes medievais.

Antes de aproximarnos á Mariña Occidental para afondar na vila de Viveiro, entendemos interesante traer até aquí uns apuntamentos históricos sobre o Castelo da Portela, ao noso entender localizado na Mariña Central. Despois de desenvolver ambos capítulos facilitaremos algúns datos sobre os castelos de Baamonde e Castro de Rei, ergueitos outrora na Terra Chá. Certo é que moitos son os inmobles e recintos urbanos nos que poderíamos mergullar, porén este quiñón representa a nosa particular escolla.

Alén de rescatarmos algúns apuntamentos históricos sobre as vilas amuralladas de Ribadeo e Mondoñedo, na Mariña Oriental e Central, respectivamente, buscaremos nas seguintes liñas achegar algúns datos sobre as fortalezas, torres ou castelos que no interior de ambas as urbes existiron. Mais tamén daremos uns pequenos bosquexos arquitectónicos e históricos noutros inmóbeis de interese: a torre de Vilariño, na primeira das bisbarras, así como a de Cabal e A Frouxeira, na bisbarra da Mariña Central.

Serán as bisbarras de Melide e A Ulloa as que nos interesen desta volta, e malia que non imos mergullar en moitas construcións pretéritas desaparecidas, si queremos destinar o noso tempo para dar unhas “ciceladas” entre os perpiaños do castelo de Grobas, as murallas e a fortaleza de Melide, así como os edificios castrenses de Sirgal e Monterroso. Secasí, como vimos facendo noutras ocasións, non nos privaremos de facer referencia a outros inmobles medievais que tiveron unha función semellante aos citados e que se esparexeron pola contorna.

Interesante no que respecta ao patrimonio castrense medieval é a bisbarra de Tabeirós-Terra de Montes. Aínda que poderíamos asexar entre os lenzos da impoñente torre de Guimarei (e denunciar como fixo Iria Blanco Brey o seu estado de abandono), percorreremos tan só as páxinas históricas das fortalezas da Insua, A Raneta, Tabeirós, A Barreira e Castro de Montes. Isto é, o noso periplo observador discorrerá de norte a sur nun territorio que alguén definiu como “un país chamado A Estrada”.

Nun manuscrito de 1758 de Frei Martiño Sarmiento, estudado por Isidoro Millán González-Pardo e que publica na revista Grial, reparara o sabio sobre “Os Castellanos de Orense”. Segundo o que achega o monxe bieito, chamarlle daquela a alguén “castellano de Orense” non implicaba que o personaxe falase o idioma español, pois a expresión “no se inventó para discernir idiomas, sino territorios. Ha sido precisa en algún tiempo para distinguir castellanos, o para no confundir los castellanos de Burgos con 
los castellanos de Orense”.

Non son moitas as referencias que posuímos sobres as murallas da vila de Padrón, aínda que sabemos que na súa contorna próxima se alzou a fortaleza da Rocha Forte, un bastión castrense de destacada importancia para os arcebispos de Compostela. Así e todo, foron varias as torres fincadas no interior do recinto urbano e non poucos edificios de relevancia os esparexidos pola bisbarra do Sar, incluso o mítico Castro Lupario. Mais, ao igual que aconteceu con Rocha Forte, as Torres de Padrón tamén serviron de residencia para os titulares da cadeira metropolitana de Santiago.

Serían moitos, abofé, os edificios dos que poderiamos dar conta ao longo destas liñas non só por seren alzados durante o medievo, senón por teren sido –outrosí– elementos singulares da nosa arquitectura civil e “culta” pero cicelada por mans populares, anónimas e humildes. Por iso, cinguidos á bisbarra de Muros-Noia, abordaremos diversos datos históricos e construtivos vinculados coas murallas de ambas urbes e, ademais, introduciremos a nosa atención nas fortalezas que, en ambos recintos, foron propiedade dos pontífices santiagueses.

'Nós Diario' achega a partir da próxima terza feira, 3 de xaneiro, un novo coleccionábel de 17 entregas titulado 'Fortalezas esquecidas do Reino da Galiza. Un percorrido arquitectónico e histórico polo patrimonio civil medieval'. Conversamos co seu autor, Héitor Picallo, sobre as urbes amullaradas, fortalezas, torres e castelos do país, moitos deles desaparecidos.

Héitor Picallo, enxeñeiro e investigador sobre o Reino da Galiza, publica xunto a Damián Porto, doutor en Historia Moderna e técnico documentalista no Arquivo Histórico Diocesano de Santiago, Amores clandestinos no Renacemento: O deán Gabriel Rodríguez e María Criada. Picallo conversa con Nós Diario sobre algúns aspectos desta relación que ten, como el di, “todos os ingredientes para ser unha novela”. 

Héitor Picallo (Cuntis, 1974) é un recoñecido investigador sobre o Reino da Galiza. Autor de traballos sobre as orixes do escudo e da dimensión internacional da monarquía galega, adianta os eixos das entregas que publicará no coleccionábel de 'Nós Diario' a partir desta quinta feira sobre os reis e as raíñas galegas.