A Mariña oriental e central. Ribadeo, Mondoñedo, A Frouxeira...

As murallas de Ribadeo Cando menos eran dúas as estruturas castrenses que máis destacaban no Ribadeo medieval, as murallas e a Fortaleza Vella, e oito os accesos que penetraban a estrutura da cerca, nomeadamente as portas que se dicían da Auga, da Cabanela, de San Domingos, de Guimarán, da Pena, da Vila e os postigos da Fortaleza e da Atalaia. Secasí, non temos que crer que todas se abrisen no mesmo momento, e aínda que a Porta da Vila se cita a comezos do século XV debemos certificar a mesma antigüidade –cando menos– para a correa pétrea. O perímetro desta, segundo os estudos actuais, abarcaría unha superficie de máis de catro hectáreas e, dende cando menos 1545, contaría cun adarve. As novas ideas da modernidade de derrubar todo o que fose demasiado pretérito fai que veñan abaixo ou se modifiquen en grande medida varias da referidas portas: a comezos do S. XVII a de Guimarán tapiarase, a de San Domingos –pola que se podía deambular na parte superior– tómbase en 1799, a da Cabanela tamén se derruba por esa época, a da Auga pérdese en 1837 e na mesma centuria a da Vila. Acaroada a esta última porta había unha torre provista de reloxo. Agás pequenos tramos, todo foi caendo e todos perdemos un quiñón importante do noso patrimonio. O castelo de Ribadeo Sería interesante consultar as obras de Francisco Lanza Álvarez (Ribadeo Antiguo) e Manuel Vázquez Seijas (Fortalezas de Lugo y su provincia) para afondarmos algo máis nesas estruturas e coñecer, abofé, que dende a Porta da Vila discorría un lenzo amurallado que encarreiraba cara a un castelo constituído por dúas torres e varios espazos residenciais. Os prismas verticais de planta cadrada, denominados a Torre Pequena (que quizais medía algo menos de 20 metros) e a Torre de Xulia, cumprían funcións diferentes. A primeira acollía a residencia do alcalde e a segunda, amais de ser estancia nobre e habitación dos aristócratas, contaba cun espazo para gardar armas e outro que servía de presidio. Aínda que ao bretón Bertran du Guesclin lle concedera Henrique II en 1369 o título de conde de Ribadeo por telo axudado na loita contra o seu irmán Pedro I, o certo é que a primeira referencia que recompilamos desta fortaleza data do 22 de decembro de 1431, cando Xoán II de Castela restaura o título condal e llo entrega a un nobre de Valladolid, Rodrigo de Villandrado. Segundo as descricións de Francisco Lanza, logo de traspasar a porta principal –á que se accede por medio dunha rampla– obsérvanse as referidas dúas torres nos vértices norte e leste dunha muralla de 14 metros de alto por 3 grosor que confecciona un patio rectangular. Segundo un plano conservado en Simancas, datado por volta de 1605, eran tres e non dúas as torres. Ao seu redor, muros de menor altura circundan o conxunto arquitectónico que aparece resaltado pola existencia dun foxo. A superficie desta área poderíase aproximar aos 650 metros cadrados. Por outra parte, unha pedra armeira fincada nunha das torres ten cicelados dous escudos, un deles con tres flores de lis de traza medieval e o outro coas armas de Castela e León. Continuando co devir dos acontecementos, cremos axeitado indicar que por 1796 a veciñanza denuncia que a Torre Pequena se atopa en moi mal estado e o 1 de setembro de 1840 o dono no inmóbel, que non era outro que o duque de Hijar e conde de Ribadeo, José Fradrique de Silva Fernández de Hijar y Palafox, logo de facer cálculos económicos sobre o valor das súas pertenzas, resolve vender as desta vila. Tanto as murallas como o espazo do cárcere, as cercas que choían as dúas torres e outras construcións –principais ou adxectivas–, determinadas parcelas e a pedra labrada adquiriríaos Antonio de Casas e, con posterioridade, fican no haber de Xoán e Pedro Moreno Ulloa. Estes, logo de tirar as torres, alzan un ecléctico “palacete” modernista que aínda se pode contemplar nesta urbe, capital da Mariña Oriental. Menos mal que se conservan certas fotografías desas torres así como algún debuxo datado por 1841, os mesmos que publica M. Vázquez Seijas. As torres de Vilariño e Cabal Unha das torres descoñecidas da Mariña Oriental é a denominada de Vilariño. Situaríase hogano na xeografía do concello de Barreiros, mais debemos referirnos a ela xunto coa chamada de Cabal, pois eran inmóbeis que nas primeiras décadas do século XVI recaían na mesma familia, a dos Rebellón. Esta última torre, situada non moi lonxe da anterior, deberiámola adscribir á bisbarra da Mariña Central, pois talvez se ergueu na parroquia de San Xurxo de Lourenzá. Así as cousas, e servíndonos de guía as investigacións de E. Cal Pardo, podemos afirmar que o destacado clérigo Álvaro de Rebellón se faría cargo da chantría da igrexa mindoniense o 1 de novembro de 1492, ocupando –asemade– e dende o 20 de xullo do ano seguinte unha cadeira no capítulo desa mesma diocese. Porén, dende cando menos 1527 é cóengo na igrexa compostelá e xa morrera, que teñamos constancia, en febreiro de 1547 previo a ter pronunciadas as súas últimas vontades. Segundo o sinalado nelas, quería que fosen os seus herdeiros Vasco e Diego Rebellón. Este recibe distintos bens raíces en San Xiao de Cabarcos (Barreiros), así como a casa-torre de Vilariño. Un homónimo do eclesiástico, Álvaro de Rebellón (II), adquire do testador certos patrimonios en San Xurxo de Lourenzá e a mencionada torre de Cabal. Velaquí un documento vinculado a Vasco de Rebellón que así o acredita: “Vasco de Rebellón, chantre de la yglesia de Mondoñedo, canónigo en esta Santa Yglesia de Santiago, heredero unibersal de los bienes y herençia del chantre don Álvaro Rebellón, que en gloria seya (...) tengo nesçesidad de dos o tres cláusulas contenidas en su manda y testamento: la una de como ansý quedé su unyversal heredero, la otra de como mandó y legató el dicho defunto la torre de Bilariño y los vienes raýces que tenía [en] San Jurxo de Cabarcos de la dióceses de Mondoñedo ha Diego Rebellón, my hermano, la otra de como mandó y legató ansý mesmo la torre que se dize do Cabal, con todos los sus vienes raízes que tenía en San Jurxo de Lorençano a Álbaro Rebellón, mi hermano (...)”. Sobre a torre de Vilariño, non sobra advertir que non podemos confundila con aquela chamada de Cabarcos, que tamén se localizou na parroquia deste nome, pois como asegura M. Vázquez Seijas, era da propiedade da familia Pardo. Malia seren ambas medievais, non coñecemos ren sobre as estruturas arquitectónicas de Vilariño e Cabal. As murallas de Vilamaior-Mondoñedo Avanzando o noso camiñar polo Cantábrico, e xa chegados á Mariña Central, bisbarra que foi epicentro daquel bispado de Britonia e onde Maeloc aferrou o báculo galego, cremos oportuno deternos en Vilamaior, urbe coincidente hoxe co actual Mondoñedo e que resultou ser o lugar ao que se traslada, dende terras focegas, a antiga sé britonense. Tal cambio sería promovido polo bisbo Nuno Afonso, cuxo pontificado, coincidente coa época de Xelmírez, se estende –segundo Cal Pardo– entre os anos 1112 e 1136. Simultaneamente, Afonso VII cédelle o señorío dese recinto en 1156 ao prelado, alén de dotalo cunha feira mensual e as funcións administrativas correspondentes. Así o contempla Anselmo López Carreira. Nese núcleo irase trazando, paseniño, unha nova cidade medieval, con rúas e prazas que se ven circundadas por consistentes murallas. Estas contan con torres perimetrais e outros dispositivos de control. Fernando López Alsina sinala que as rúas máis significativas eran as de Bastitalas, dos Ferreiros, da Fonte e a Nova, con cadansúa porta homónima; amais das rúas de Cima, de Perixe, da Praza e da Zapataría. Outros accesos habían ser a porta que vai cara a Cesuras e a Porta Pequena, que quizais fose un postigo. A comezos do século XIX aínda existían tramos da muralla en pé, malia que en 1836, en plena Guerra Carlista, se ordenase botar abaixo o lenzo medieval que existía enfronte do seminario, tal e como informa Javier Gómez Darriba. As torres da urbe mindoniense No baixo medievo catro torres diferentes, cando menos, existían no recinto urbano e todas tiñan unha función concreta. Unha, que dispuña de diversas construcións adxectivas e que aparece documentada por 1310, era a denominada “Torre do Bispo; outra, que se fai visíbel no primeiro cuarto do século XIV, empregouse como cárcere público; na terceira, que leva o nome de “Torre do Cabido”, habitan determinados eclesiásticos e incluso o xuíz da cidade, entre outros Roi Vázquez Baamonde; e a última da que imos facer mención é a que chaman “A Torre Vella de Vilamaior”. A Torre Vella de Vilamaior Xa por 1388 levaba o atributo de “vella” e nela instalouse o consistorio até cando menos o ano 1425, pois nese momento sería presa das lapas e debería, con posterioridade, ser reconstruída. Promoveu a súa reparación o bispo Xil Soutelo. Curioso é saber que se daquela carrexa o cualificativo de “vella” isto implica que existiron outras edificacións semellantes moito máis novas, aínda que resulta veraz que non debemos confundilas coa igrexa-fortaleza minidoniense. Segundo as nosas pescudas, Alonso Suárez de la Fuente del Sauce, bispo de Lugo e anteriormente de Mondoñedo, reclámalle o 15 de febreiro 1497 ao Gobernador da Galiza Diego López de Haro a entrega da igrexa-fortaleza. Alén dese documento, conservado no Archivo General de Simancas, existe outro do 17 de abril dese ano polo que os Reis Católicos lle esixen a Martiño Dourango, “nuestro corregidor en la çibdad de Mondoñedo, salud e graçia, bien sabeys en como teneys por nós e en nuestro nonbre la yglesya e fortaleza desa dicha çibdad de Mondoñedo”, que “(...) entregueys la dicha yglesia e fortaleza de Mondoñedo al dicho obispo o a quien su poder obiere (...) vos alçamos e quytamos qualquier juramento e pleyto e omenaje que a nos o a otra qualquiera persona en nuetro nonbre tengays e ayays fecho por la dicha yglesia fortaleza (...)”. Esta urbe ben recorda os fatídicos acontecementos acaecidos en 1483, cando o mariscal Pedro Pardo de Cela é degolado diante da catedral por orde do gobernador dos Reis Católicos Fernando de Acuña. E iso que a muller do galego, Sabela de Castro, conseguira o indulto dos monarcas. Os seus restos reciben sepultura preto do altar maior da catedral, ao pé do púlpito do evanxeo. O Castelo da Frouxeira Antes de que isto acontecese, e logo dunha persecución –depredadora–, provista de moitas tinguiduras políticas e adoutrinamento para coas persoas insurrectas galegas, Pedro Pardo reclúese na Frouxeira, pois esta edificación tiña máis calidades de atalaia defensiva e de control visual que dun simple castelo. Dende esas alturas albíscase o Valadouro, Ribadeo e incluso a cidade de Mondoñedo. Vénse sinalando dende hai tempo que Pardo de Cela consegue ese edificio tras o casamento con Sabela de Castro, filla de Pedro Álvarez Osorio, Conde de Lemos. Ergueuse na parroquia focense de Santa Cilia de Valadouro, a uns 429 metros sobre o nivel do mar. Mais non só pola altitude era considerada unha fortaleza inexpugnábel e de difícil escalada, xa que a orografía do promontorio rochoso colaboraba bastante neste cualificativo, como ten asegurado Antón Xosé Meilán García. O seu asalto só resultaba posíbel dende a vertente noroeste, advirte Vázquez Seijas, por ser o seu plano de inclinación menos acentuado. Este autor, aínda que afirma en 1955 que “só quedan pedras soltas dos seus alicerces”, asegura que na parte alta “se atopan vestixios de catro muros, nunha superficie de dezaseis metros cadrados, que puidesen ser os que serviron de base da torre da homenaxe”. Logo do asasinato do mariscal, por orde por Fernando de Acuña derrubarase a Frouxeira, malia que a día de hoxe siga a ser para todos nós un símbolo da Galiza rebelde que é dona de seu; como símbolo tamén o é a torre de Caldaloba (na Terra Chá), onde Constanza de Castro, filla do mariscal, enferma por consumir augas putrefactas. Ela, xunto con outras persoas alí instaladas, sofre o cerco do gobernador e a fera gadoupa de Castela. Mais, disto poderían tratar con maior e mellor detalle a escritora Marica Campo e o citado profesor Xosé Meilán.