Trives, Valdeorras e Allariz-Maceda. Castelos e murallas de Maceda de Trives, Valdeorras e Allariz

As murallas de Maceda de Trives Parece ser que as murallas da mal chamada vila de Manzaneda, que abofé se debería denominar Maceda de Trives, contou cunha correa de pedra que cinguía o pequeno núcleo urbano duns catrocentos metros de lonxitude dende, talvez, o século XII. Na actualidade fican en pé uns cen metros dela e, polo que se sabe, podería alcanzar os 10 metros de altura. O espesor da zona que se conserva oscila entre os 5 metros, na parte baixa do muro, e os 2,5 na parte superior, do xeito que achega Elixio Vieites na súa páxina sobre o patrimonio galego. En pé fican a Porta da Vila e a de Abaixo, mais tense documentado a existencia dunha porta falsa. De propiedade reguenga, pasa a ser controlada pola casa de Lemos en 1332 por mercé que a Pedro Fernández de Castro lle fixo o rei Afonso X (XI segundo a numeración española). Así e todo, un par de anos antes desta concesión, o señor de Lemos xa favorecera o mosteiro de Montederramo con certas viñas localizadas en San Martiño de Maceda de Trives e Santa María de Cesuras. Velaquí un fragmento do diploma que leva data do 10 de xuño de 1330 e que transcribe Ramón Lorenzo: “(..) yo, Pero Ffernandes de Castro, perteguero mayor en tierra de Santiago et adelantrado mayor por el rrey en el rreyno de Gallisa, otorgo (...) la quinta en todo el derecho que yo he et deuo auer en la vjna de Rremesaes, que es en Maçaeda de Triues, ssu signo de San Martín de Maçaeda et su signo de Santa María de Cesuras, al abat et al conuento del monesterio de Santa María de Monte de Rramo (...)”. A fortaleza de Maceda de Trives No que atinxe á fortaleza coa que contou a vila e que se erguera tamén no medievo, son varios os testemuños documentais que podemos facilitar. Un texto de permuta, emitido dende Roa (Burgos) o 28 e xullo de 1394 asevera que un neto de Afonso X, de nome Afonso Henríquez quería “concanbiar con Pero Dias de Cabdernyga la nuestra Casa de Mançaneda de Trives, que es en Galisa, por los lugares de Cabreros et Moral de la Reyna”. Acontecese ou non ese troco, Eduardo Pardo de Guevara informa que a 29 de novembro de 1412 o conde de Trastámara e duque de Arjona, don Fadrique, sobriño do anterior posuidor da casa de Maceda, adquire da súa media irmá Leonor de Castro e pola contía de 6.000 dobras “la fortaleza y tierra de Sandianes, con la casa de Mancaneda, o Maceda, e su tierra, y la casa de Adade, o Aday, con sus tierras y cottos”. Dende ese entón, o castelo continúa no poder dos titulares no condado de Lemos, mais a finais do século XV o señor de Allariz e Milmanda, Xoán Pimentel –fillo do III conde de Benavente–, contrae nupcias con Xoana de Castro, que era a titular dos señoríos de Valdeorras e Maceda de Trives. Estes deixarallos nas súas últimas vontades á súa filla María Pimentel de Castro, condesa de Ribadavia. Véxase nun extracto do testamento da referida Xoana, pronunciado o 18 de maio de 1508: “Yten mando, quyero e es my voluntad que las mis villas e tierras de Castro de Valdiorres y Mançaneda, con sus jurisiçiones queden desenbargadas a la dicha doña María Pimentel de Castro, mi amada hija, por lo qual quyero que desde ahora se junte con la my villa de Castro de Valdiorres e que no tenga cargo de merino ni alcayde de la dicha mi villa de Mançaneda, syno el que toviere cargo de la dicha mi villa de Castro (...)”. Na casa destes próceres ficará até ben entrada a época moderna, como consta no testamento de Luís Sarmiento de Castro, pronunciado o 12 e 13 de decembro de 1572 e que transcribe Gonzalo F. Fernández Suárez: “La dicha villa y condado de Ribadavia con su titulo e fortaleças e felegresias de la dicha villa de Ribadavia y encomiendas de Castro Cabadoso e la Peroja e Rocos e Esperelo e Lobera e Formiguero e la villa del Castro de Valdiorres e su tierra e jurisdiçion e la villa e tierra de Mançaneda e la villa de Muçientes con todas las fortaleças”. O sinalado tamén se certifica nun texto escrito en catalán que leva data do 13 de maio de 1660 polo cal Filipe IV manda observar diferentes capítulos para a mellor administración dos dereitos da facenda real. No encabezado cítase o señor “Manuel Gómez de los Cobos y Luna, Sarmiento de Mendoza, Zúñiga y Manrique, Marques de Camarasa, Compte de Ricla, de Ribadavia y de Castro, Adelantado mayor del Regne de Galicia, Alcayt del castell de Bayona, Senyor dels estats de Saviol y Gormaz, y de les viles, valls y castells del castell de Valldeores y Manzaneda, Mucientes (...)”. O castelo de Valdeorras No que atinxe á bisbarra de Valdeorras, e facendo fincapé na historia do seu castelo e a súa terra, debemos lembrar que os patrimonios de Xoana de Castro pasan á mencionada súa filla María Pimentel. Secasí, consideramos interesante lembrar varios apuntamentos sobre o señorío desta xeografía e que achega Olga Gallego Domínguez. Valdeorras coa súa xurisdición recae por dádiva de Afonso X (alias XI) na persoa de Pedro Fernández de Castro o 23 de marzo de 1336, e con esa mercé concedíalle o “lugar del Burgo de Caldelas, con toda la tierra de Caldelas; et otrosí vos damos la nuestra puebla de Valdeorres, con su alfoz e con sus cilleros, segunt meyor e más complidamente lo solía haber el infante don Felipe, mi tío, que Dios perdone; otrosí vos damos los Verosinos, que son en tierra de Lemos (...)”. Procede este texto dunha transcrición de Eduardo Pardo de Guevara. Con posterioridade Xoán II de Castela ordena a Gómez García de Hoyos e ao doutor Fernán García de Paredes, con data do 12 de outubro de 1429, que entreguen o castelo de Valdeorras ao tío dese monarca, don Fadrique Henríquez, duque de Arjona. Logo deste aristócrata pasa a Álvaro Pérez e á súa muller Sabela de Castro, que serán proxenitores de Xoana, condesa de Ribadavia por ter casado con Bernaldino Pérez Sarmiento, Adiantado Maior do Reino da Galiza. Sobre a fortaleza de Valdeorras podemos certificar que sobreviven varias estruturas arquitectónicas no lugar do Castro, localizado na parroquia de Santa María do Castro de Valdeorras, que sen dúbida deberían ser restauradas con maior e mellor criterio. A poderosa torre da homenaxe, que contaba con tres alturas e planta rectangular duns 35 metros cadrados, padece certos engadidos modernos que para nada embelecen o conxunto. Consérvase, ademais, un alxibe no que se poden almacenar non menos duns 84.000 litros de auga de choiva. O castelo de Allariz Aínda que hai quen apunta que a fortaleza medieval de Allariz puido ser erguida durante o reinado de Afonso VI, si é veraz que o seu bisneto Fernando II afirma que esta vila xa posuía unha fortaleza en 1161. Así se dilucida daquela doazón que o monarca lle ofrece á mesa capitular de Santiago e que leva data do 13 de xuño dese ano, verbo do que se advirte no Tombo A do ACS. A dádiva, pola que a institución catedralicia consegue a metade da igrexa do Burgo do Faro (Culleredo), está asinada no castelo (castrum) de Allariz: “Facta est hec donationis karta apud Castrum Aliariz”. Como consecuencia do antedito podemos asegurar que Fernando II pasaba estadías nesta vila como, obviamente, terían feito algúns predecesores e sucesores del. Lembremos que o emperador Afonso VII favorece esta terra co seu foro, datado en 1152. Décadas atrás tamén ficara nesta urbe a filla de Afonso VI, Tareixa de Portugal, proxenitora do primeiro rei do país veciño, Afonso Henriques. Acompañada por este e polo prócer galego Fernán Pérez de Traba, a visita acontece en 1124, cando xa levaba viúva unha ducia de anos do seu marido Henrique de Borgoña. Sucesor de Fernando II foi un Afonso VIII que, estando nesta vila (“facta carta apud Aliariz”) o 3 de maio de 1223 ordena que se destrúa a poboación do Castro de Verín –en Baroncelle– pois prexudicaba o mosteiro de Celanova e, ademais, esixía que nunca fose reconstruída. Volverá coincidir nesta terra en 1228, así como outros monarcas e incluso o infante Sancho, fillo de Afonso IX “O Sabio”, concretamente en 1272. Certo é que Violante de Aragón, nai deste futuro monarca, fundara con Afonso IX o convento de Santa Clara, polo que a raíña deveceu por lle dar un último repouso ás súas carnes perecedoiras no interior dese templo relixioso. Así e todo, hai quen considera que tomou sepultura na colexiata de Santa María de Roncesvalles, malia que nas súas últimas vontades, pronunciadas o 11 de abril de 1291, sinala que era o seu desexo ser soterrada en Santa Clara. O pergameo que se conserva no AHN déixao totalmente nidio: “et mando mi cuerpo enterrar en esse monesterio de Allaris, que yo fago dela orden de Santa Clara, en derecho del altar de Santa María, dentro en el coro de las dueñas”. Plausíbel tamén resulta o feito de que recibisen sepultura na mesma instalación monástica tanto Margarida de la Cerda como o seu marido o infante Filipe de Castela. Este, que fora Adiantado Maior da Galiza e Pertegueiro Maior de Santiago, deixaría a particular vontade expresada no seu testamento que leva data do 12 de abril de 1327. Logo desta digresión podemos continuar sinalando que a fortaleza de Allariz ha discorrer por varias mans ao longo do baixo medievo, verbi gratia polas de Xoán Rodríguez de Biedma, Fadrique Henríquez (duque de Arjona), Fernando Henríquez e, entre outros, Alonso de Pimentel (conde de Benavente). Como dato adicional queremos traer até estas liñas que, previa facultade do 8 de xullo de 1496 pola cal os Reis Católicos autorizan que Xoán de Pimentel funde morgado cos seus bens, este resolve o seguinte: “(...) quiero que aya don Alonso Pimentel, mi hijo mayor legítimo de mí, el dicho don Juan Pimentel, la mi fortaleza et villa de Allariz, con todos sus alfoces, cotos e jurisdiciones y encomiendas e portadgos, rentas e pechos et derechos, y la mi fortaleza e villa de Myllmanda (...)”. A isto engadíaselle, entre outros patrimonios, “la mi tierra de Aguiar con la su fortaleza (...) y el coto de San Diáñez, con su fortaleza (...) et la mi fortaleza e villa del Bollo (...)”. No que atinxe á estrutura do edificio allarizao, e consonte ás investigacións de Alfredo Cid Rumbao e Xosé Puga Brau, podemos concluír que estaba ergueito na beira esquerda do Arnoia, nun importante promontorio no que aínda se conservan partes das murallas e algún que outro elemento defensivo. O Catastro do Marqués de la Ensenada rexistra unha concisa descrición da que se pode resaltar que eran seis as súas portas e catro as torres que compuñan a fortaleza. Gozaba de varios recintos amurallados, baixo cuxa sombra se estendían os arrabaldes de Socastelo ou do Barrio Xudeu. O recinto amurallado de Allariz E se agora nos paramos a analizar as murallas da vila debemos resaltar que estas eran de considerábeis dimensións, choían perfectamente o recinto urbano e que delas se conservan algúns tramos de relativa lonxitude. O Arroleiro, a de Abaixo, A Cruz, A Ferraría, A Fontaíña, O Hospital, San Lázaro, O Portelo, As Quedas, A Triparía, O Toural, Vilanova e A Zapataría eran os nomes das rúas que configuraban un recinto urbano comunicado, cando menos, por media ducia de portas, nomeadamente: a da Barreira (tamén coñecida como do Portelo), Santo Estevo, Santo Isidro, San Lázaro, San Pedro e Vilanova. O mosteiro das clarisas e a ermida de San Lázaro ficaban extramuros, pois na cerna vilega estaban os templos de Santo Estevo e Vilanova. A urbe de Allariz deixa de ser totalmente amurallada a partir de 1848, data que coincide coa venda do castelo e as cercas perimetrais. O “refugallo” servirá de material construtivo para edificar casas, pavimentar rúas, confeccionar lenzos de contención para certa estrada etc. Coidamos que este fatal destino non merece moitos comentarios. Porén, a urbe segue a ser, sen dúbida, fermosa de vez.