Na bisbarra do Sar. Rocha Branca, Padrón coas súas torres e murallas e o Castro Lupario

Rocha Branca Con exuberancia manifestábase a decoración da fortaleza da Rocha Branca, edificio situado no burgo de Padrón, na parroquia de Iria Flavia e nas inmediacións do lugar de Arretén. Achega Jerónimo del Hoyo por 1607 que en "Santa María de Iria estubo la Silla de Santiago que entonçes era episcopal, y que aunque se dize que quando era Catedral era su advocación de Sant Martín y Sancta Ulalia y que el rey Almançor la destruyó y el primero Arçobispo de Santiago la reedificó, y según otros la edeficó en otro lugar más arriba. Junto a ella acia Lebante, hay las ruinas de los palacios del obispo. No tienen sino los fundamentos, aunque en partes paresce la pared de altura de una braça de piedra de canto labrada. Dentro del circuito desta casa se sembra pan. Alrededor della hay una muy buena barbacana y paresce se entraba por puente lebadiça. Llamose Roca Blanca". Os ornatos tapizaban diversas zonas das salas nobres do edificio e do local da audiencia. Azuis, verdes, negras, vermellas, douradas, brancas... son as tinguiduras que esmaltan as pezas decorativas que invaden todo dunha profusa policromía e, por veces, con motivos xacobeos. Se nos servimos dos estudos que a este respecto efectuaron Ermelindo Portela Silva e María del Carmen Pallares Méndez, a súa estrutura resultaba ser ben curiosa, pois contornando un corpo principal ou torre de icnografía circular, ameada e tellada, aparece unha muralla de planta pentagonal irregular, provista de barbacá e protexida por non menos de tres torres de sección cadrada. Segundo o que advirte o preito Tábera-Fonseca, transcrito por Ángel Rodríguez González, foi unha das "mayores casas de todo el Reino de Galizia" e que para a protección dos seus muros se valía das moitas "torres, cubos y baluartes y garatas" fincadas na "çerca todas almenadas y enguirnaladas y labradas de piedra de grano y con sus puertas y conpuertas y ponte lebadizas". Alén diso, non faltaban tampouco edificios principais de apousento, varios de servizo e recintos axardinados e forestais, "con sus huertos, naranjales, bosque, fuentes y estanques"; e entre as laranxeiras "carreras de azulejos muy bien puestos". Así e todo, tales elementos decorativos pegáranse nas salas e nos corredores e existía, asemade, un apousento alto con "chamineas (...) a la parte del Hospital Viejo de Santiago que agora es collegio", debaixo de cuxas cámaras ficaba a corte para os cabalos, "frontero de aquel azia la parte del Hospital Real Nuebo". O declive do edificio acontece canda as rebelións irmandiñas, pois ao longo do pleno e baixo medievo a súa utilidade quedou constatada ao ser residencia de meiriños e arcebispos, como Lopo de Mendoza, que o mandou restaurar durante o seu pontificado. Este prelado, ademais, gustou de erguer unha outra torre, cara a porta chamada de San Francisco, que se labrou en "canteria con sus almenas e bentanas y alta en la qual de noche se aposentava el arçobispo, y mas alta y ancha que la torre de la plaça". En atención a outros elementos hai que citar a existencia dunha porta mais, denominada "de la Trinidad", e un "çenadero" próximo á torre nova "y quel agua caia junta la qual agua hera de la fuente donde se baxaba el arçobispo a zenar". No que atinxe ás orixes do inmoble, talvez deberiamos retrotraernos á época de Diego Páez (1070-1088 e 1090-1094), pois a Historia Compostelá asegura que "en Iria tamén había amplos e magníficos palacios, construídos polo seu antecesor [de Diego Xelmírez] el obispo don Diego". Alén disto, aquel que conseguiu a honra metropolitana para Compostela "construíu palacios axeitados xunto á igrexa de Padrón, que el mesmo fixera coa axuda dun presbítero de boa memoria, chamado Paio. Nestes palacios o arcebispo, custodiado por unha multitude de veciños e defendido polos seus soldados, habita decote até o día de hoxe con saúde pola misericordia de Deus". Desta afirmación dedúcese que existían residencias nobres no interior da vila de Padrón, preto da igrexa de Santiago (reedificada por Xelmírez cara a 1133 e segundo López Ferreiro por 1106), e outras na zona de Iria, podéndose identificar estas últimas coa propia fortaleza de Rocha Branca. E sinalamos isto xa que dos foros desa urbe (datados por 1164) se deduce que un "casteleyro" exercía as súas funcións na "Rocha de Padron", segundo a versión redactada en galego e publicada por López Ferreiro. As torres de Padrón Esta diferenciación entre o Castelo da Rocha e a Torre ou Palacio de Padrón contémplaa con nidia claridade o citado autor, pois é quen de asegurar que Xelmírez edificou "un palacio en que dignamente pudiera hospedarse con su servidumbre en los frecuentes viajes que hacía a aquel lugar". Tamén engade que "el palacio, que desde antiguo poseían los Prelados Compostelanos al lado de la vetusta Catedral de Iria", referíndose á Rocha Branca, resultaba pouco axeitado xa que o pontífice quedaba exposto, "en tiempos de agitación, a un golpe de mano por parte de las bandas de malechores". O edificio nobre vilego aparece mencionado, asemade, n'O Tumbo Vermello de Don Lope de Mendoza, e con meridiana transparencia figura cando se enumeran os "castelos e casas fortes e fortalezas" existentes na Galiza: "Iten a Rocha de Padron. Iten a torre de dentro da vila de Padron". Con respecto a esta última, ignoramos se foi a mesma que o arcebispo Xoán Arias asegura ter erguido, ou ben se era realmente unha reconstrución dela. Nas últimas vontades do pontífice, pronunciadas o 20 de abril de 1266, indica que en Padrón ten unha casa e torre, dous casais con celeiros e diversas viñas e herdades ("In Petrono domum et turrim que ibi fecimus cun II casalibus de scelleyros et una uinea. Et uineam de Oliuaria et omnes alias uineas et hereditates que habemus in ipsa terra de Petrono"). Ademais advirte que posúe un celeiro en Padrón (cellarium nostrum de Petrono) e o portádego de Oeste (Portaticum de Oeste), terras estas últimas nas que obviamente se alzaban as torres homónimas que gobernara o poderoso cabaleiro Xelmirio, proxenitor do máis ilustre prelado santiagués. O rei Sancho IV, o 3 de maio de 1282, restituirá á igrexa de Compostela un bo número de señoríos que o seu pai, Afonso IX "O Sabio", tiña tomados. Como no caso anterior, ignoramos a que torres de Padron se refire cando sinala que, igual que outros castelos e fortalezas, llas entregaba ao señorío diocesano. Talvez habería que vinculalas coas torres urbanas, pois Rocha Branca era unha denominación abondo representativa para non empregala no declarado diploma. Así as cousas, e contando con estas lagoas, podemos aclarar que non moitos son os testemuños que deste novo edificio recompilamos, malia que podemos asegurar que por 1524 "las dichas torres estavan destruydas y desipadas de manera que no se podían abitar ny avia persona que en ellas vebiese". Unha das razóns polas que ficaba nese estado era porque o arcebispo Fonseca (III) non as quixera arranxar, situación que emenda en certo xeito o sucesor na cadeira metropolitana, o zamorano Xoán Pardo de Tavera. Porén, unha noite de 1533 –aproximadamente– caería a zona da cociña dunha das torres, pois eran dous os prismas pétreos que se erguían no edificio e que se cubrían de tella. Na que sucedera esa derruba localizábase cabo da ponte da Pedreira, xunto a igrexa de Santiago ("entrando por el puente del lugar del dicho señor Santiago del Padrón"), e estaba forrada de barro e pedra. Jerónimo del Hoyo, nas súas Memorias, tamén daría conta deste edificio. Reproducimos as súas palabras: "La iglesia de Santiago está dentro del lugar y según paresçe por los umbrales de sus puertas, la hizo don Rodrigo de Luna, arçobispo de Sanctiago, el qual está enterrado en la capilla mayor de Santa María de Iria. Tiene hacia Poniente, pegada a ella, una torre alta, muy bien labrada, con armas de don Alonso de Fonseca, arçobispo de Santiago; no tiene sino las paredes y en lo alto, derribadas y algunas piedras y es del arçobispo de Sanctiago". Con independencia de que o citado templo fose reconstruído por Fonseca e non ergueito dende os alicerces, cómpre advertir que na construción civil ou fortaleza campaban as cinco estrelas, colocadas en aspa, propias da caste do arcebispo compostelán. Nas visitacións que en 1617 se fixeron ao inmoble, desta volta denominado "fortaleça", constátase que o seu estado non era nada bo, pois xacía "derribada (...), sin texado, ni madera (...)" dende as prelaturas de Francisco Blanco, Xoán de Sanclemente e Maximiliano de Austria. Por sorte conservamos unha imaxe do seu aspecto, pois esta distínguese nunha das láminas que Pier Maria Baldi elabora cando o duque de Toscana, Cosme III de Medici, visita Galiza e outros territorios. O artista plasma nunha acuarela datada en 1669 a silueta de Padrón, contemplada dende a zona da igrexa de Santiago ou o Esporón, polo que é perceptíbel o edificio civil no que estamos a mergullar. Segundo este documento gráfico, a torre principal era de planta cadrada, provista de varias xanelas –unha xeminada, a que dá cara á ponte– e a parte superior do cubículo rematada en dúas garitas dispostas en diagonal. As murallas de Padrón A parede sur do corpo inferior da fortaleza uníase á muralla da vila, con aberturas que ollan cara ao Sar, e cuxos lenzos de pedra contornarían toda a urbe. De analizarmos a imaxe máis polo miúdo certificamos que nela se ven non menos de dúas portas fortificadas, que se alzan ao solpor da vila, varias casas torre intramuros, outras extramuros e algunha que circunda a cerca, sumando non menos dunha ducia de prismas verticais. Así e todo, cara ao setentrión da labiríntica muralla, intúense as ruínas doutras torres adheridas –talvez– aos muros urbanos, na zona onde se abriu a Porta do Bordel. Esta estampa artística, pero tamén documental, ofrece a imaxe dun recinto vilego medieval do que, abofé, habería que mergullar con maior profundidade. Segundo Jerónimo del Hoyo, alén da porta citada, contaba a urbe con catro entradas máis: unha localizada ao sur e denominada do Fondo da Vila; outra cara ao nacente, de aí que se chamase do Sol; e dúas ao poñente, as que se dicían da Barca e da Ponte de Santiago. Castro Lupario Sobra comentar a vinculación de Padrón co culto a Santiago, mais nas inmediacións desta xeografía, concretamente nos lindes estabelecidos entre os concellos de Rois e Brión, consérvanse –non sen poucas ameazas por mor do "progreso"– unha área arqueolóxica, histórica e relacionada co relato xacobeo da que debemos facer mención: o Castro Lupario. Localizado na mesma bisbarra do Sar, achega Elixio Vieites que resulta ser un xacemento da Idade do Ferro que estivo ocupado ao longo do medievo, do que Clodio González Pérez di que posuía un "castillo en medio" dunha praza na que cabía un escuadrón de 4.000 homes, e "cuyos cimientos se ven ora, y desde la entrada de la primera muralla se yva a el por una calle estrecha de ocho pies de ancho, hecha de uno, y otro lado con gruessa muralla". De ser isto certo estariamos diante dunha de tantas fortificacións da Idade do Ferro galegas que, ocupadas durante o medievo, transfigurarían a súa faciana en verdadeiros castelos. A este respecto, Manuel Gago considera que posúe a que podería ser a muralla "romana, tardorromana ou altomedieval mellor conservada na Galiza" despois da de Lugo. Por outra parte, plausíbel resulta a función castrense que posuíu durante o medievo pois existe un capítulo narrado en Les Chroniques de Froissart no que se indica que mentres o duque de Lancaster, a súa familia e membros da súa corte ficaron en Compostela, varios dos seus militares se achegaron a unha "acrópole fortificada" dende a que os vilegos se "apoiaban con ganas nas ameas".