A bisbarra de Caldas. As murallas de Cuntis e as fortalezas de Sebil, Penaflor, Lamas, Caldas e Arcos da Condesa

Na vila do Baño-Cuntis Certo é que a vila do Baño, máis coñecida como de Cuntis, conta xunto a Caldas de Reis cunha historia bimilenaria. E tal e como pasou con Lugo, Ourense e outras cidades algo tivo que ver a invasión romana. No caso de Cuntis, como ten achegado o profesor Juan Manuel Abascal Palazón, o desenvolvemento xirará entorno aos mananciais salutíferos e, abofé, das infraestruturas termais levantadas durante a época clásica. Aínda sendo un núcleo vilego de non moito tamaño, durante o século XII posuíu tres templos relixiosos: as igrexas monásticas de San Xiao de Caldas de Cuntis e Santa María de Termis, amais do pequeno templo de San Vicenzo. Casas torre da vila do Baño Non só existían esas referidas infraestruturas (arquitectónicas, espirituais e asistenciais), senón que tamén se levantaron construcións nobres. Coidamos que foron varias as torres ergueitas na súa cerna, nomeadamente: a casa-torre da Vila do Baño, que foi propiedade da caste dos Reino; a casa-torre dos Varela (que ao igual que a anterior tiveron os seus posuidores mausoleos na mesma igrexa de Santa María), a casa do Cabido Vello, que xa existía no século XIV e debeu ter unha torre; e a “casa alta” dos Núñez de Cardecide, da que procede o propio Valle-Inclán. Cuntis, vila amurallada? Curiosamente nas partillas dos bens do matrimonio constituído por Xoán da Fonte, familiar e notario do Santo Oficio, e Sabela Núñez de Cardecide, realizadas o 28 de xaneiro de 1683 descríbense, de xeito indirecto, varias características da vila. Nun folio das mesmas afírmase que a parella gozara dun prado denominado “dos Ferreiros das Caldelas de Baijo, que se debide de las Caldelas de Riba por una sanxa que biene del Portillo al Rollo”. Isto coadxuva, por unha banda, que a vila tiña nas inmediacións daquela facenda un rolo de xustiza (ou pelouriño) e que existía un portillo ou postigo que debería estar aberto nunha cerca, fose esta de maior ou menor envergadura. Para librarnos de dúbidas, en liñas sucesivas resólvese a sospeita. A urbe contaba cuns cerrumes: “(...) dan al sobredicho la casa y guerta que se nombra de la Guerta, que corre para el poniente del sol a la Calçada y Camino Real que ba desta villa para la ciudad de Santiago, según está cerrada y circundada sobre sí, y ban sitos dichos vienes dentro de los muros de dicha villa (...)”. Mercé da xenerosidade do historiador Avelino Garrido, sabemos que nun documento de mediados do século XVIII se citan os arrabaldes da vila, localizados no que hoxe é a rúa Bernardo Sagasta (antano do Cruceiro); e noutro do 17 de marzo de 1870 asegúrase que a leira denominada da Barcia figuraba “estramuros de la villa de Cuntis”. Ante estas evidencias consideran os profesores Abascal Palazón e Xosé Manuel Sánchez Sánchez que resulta plausíbel a presenza de murallas, fosen máis ou menos consistentes. As fortalezas de Sebil, Montival e Lamas Se dende a vila do Baño (Cuntis) baixamos cara a Caldas de Reis, sorteando o curso do río Umia, temos que sinalar que augas arriba se localizou a casa forte de Sebil, da que foi posuidor Pedro Arias de Aldao e Sivil, aló pola primeira metade do século XIV. Este fogar, do que só se conserva o seu topónimo, “O Campo da Torre”, situouse na freguesía cuntense de Santa María de Cequeril e durante séculos estivo ligado á casa das Xilgadas (en Caldas de Reis) e incluso á fortaleza da Somoza (en terras de Vea). Augas abaixo, na parroquia de Santa Cruz, tamén batemos cun outro inmoble castrense, que se dixo durante séculos “O Curral de Lamas”, se ben se trataba dunha casa torre que no abrente da Baixa Idade Media recaeu no poder dos descendentes do trobador Paio Gómez Chariño. Rematado o medievo, o edificio pasa a ser coñecido como a fortaleza de Lamas, como tamén levaría este cualificativo a de Montival. Con ela, alén de estar situada en Santa María de Troáns (Cuntis), tería unha vinculación directa dende a segunda metade do século XV até a mesma metade da centuria posterior. De aí que ambos inmobles fosen incluso propiedade do mariscal Sueiro Gómez de Soutomaior, do seu malogrado fillo Xoán de Soutomaior e de Enrique Enríquez de Guzmán, tío segundo de Fernando “O Católico”. A Fortaleza de Penaflor De continuarmos cara a Santo André de Cesar atoparemos un maxestoso piñeiro manso, enfronte do cal se ergueu o castelo de Penaflor, ese que frei Martiño Sarmiento, na súa viaxe a Galiza de 1754, asegura que estaba en ruínas. E se daquela xa non se atopaba en boas condicións, peor foi o destino final. En 1844 un tal Xosé Conde, veciño de San Clemenzo de Cesar, emprega os paramentos do edificio para construír unha industria papeleira. Así e todo en 1684 xa se raspiñaran perpiaños para utilizalos na ampliación da igrexa parroquial de Santo André. A teor da súa localización, habería que definila como unha fortaleza penedeira, situada ao pé do río Umia e nas proximidades da fervenza de Segade. Segundo unha sucinta descrición que conservamos do século XVI, accedíase á torre da homenaxe logo de traspasar unha robusta porta. Varias dependencias auxiliares, outras de habitación, un cárcere e unha sala de audiencias para o meiriño eran algunhas das súas instalacións. E dentro do presidio conservaba, por aquel entón, “una cadena gruesa y otra delgada, 8 farropeas, 2 candados con sus llaves, 2 pares de grillos, unas esposas y un cepo”. Pouco máis sabemos da súa estrutura, aínda que non así da súa historia. Disque a Pedro Arias de Aldao –señor da fortaleza de Sebil– nomeárao meiriño de Penaflor un dos herdeiros deste inmoble, Fernando de Castro, coincidindo co tempo da efervescencia irmandiña. Nesa torre, ao pé do río, facíanse “muchos males y robos”, e tomábanse “almallos y las bacas de los montes y las comían” e servía da agocho a moitos malfeitores. Baixo a nosa consideración debeuse erguer a finais do século XIV, pois en 1415 o nobre Pedro Bermúdez de Montaos ofrece preito homenaxe por ela ao arcebispo Lopo de Mendoza. A aquel sucederao outro personaxe homónimo, que adquire o feudo do mesmo edificio de mans de Álvaro Núñez de Isorna no ano 1445, e con posterioridade –dende 1463– Alonso de Lanzós goza de 19 freguesías situadas nas actuais terras de Moraña, Barro e Portas, “segun e por la forma que las levaran e avian e pedian aver e levar por rason de los dichos feudos, los dichos Pedro Bermudes, el viejo, en su tienpo, e despues del, el dicho Pedro Bermudes, el moço, su fijo”. Porén, Alonso de Fonseca non lle concedía a fortaleza referida, xa que buscaba reservala para el: “exçepta e sacada la nuestra fortaleza de Penaflor, que nuestra merçed es de reservar a nos e a la dicha nuestra Iglesia”. Murallas en Caldas de Reis? Como aconteceu coa vila do Baño, as orixes de Caldas de Reis tamén se remontan á época romana. Mais durante o medievo albergou varios edificios emblemáticos: a torre coñecida como de “Dona Urraca”, as torres e casa de Cimadevila, o pazo das Xilgadas e a casa dos Soutomaior. Esta última, verbo das transcricións de Alexandra Cabana, ficaba “e na Rúa Noua de Caldas de Rey”, segundo trae un documento do 7 de xullo de 1394. No que atinxe á casa de Cimadevila, sábese que se adaptou á estética renacentista, mais as súas orixes eran anteriores como tamén así acontecía coa torre localizada na carballeira, antano coñecida como “das Cheiras”, e que pertenceu a esta mesma facenda. Alén dos templos relixiosos cos que contaba, e verbo dun documento que nos facilita Jesús Rey que leva data de 1794, esta vila igual se contornou con algún tipo de cercas. A daquela propietaria da casa das Xilgadas, indica que ese inmoble que estaba a desfacer se atopaba extramuros da vila. Así aparece na súa literalidade: “En la villa de Caldas de Reis (...) Ramón Millán, vecino de ella (...), dijo que él antes de aora ha comprado a don Pedro López Lage, vecino de la feligresía de Santa María de Paradela, maiordomo auctual que es de la señora condesa de San Román, toda la piedra de la casa que la tal señora tenía en el lugar de Silgadas, estramuros de la citada villa”. A Torre de Dona Urraca Porén, de todos os edificios nobres citados até o de agora o que máis fama levou en Caldas foi aquel ergueito ao pé da Ponte Bermaña e que corría coa denominación da Torre de Dona Urraca. Este nome asignoullo a veciñanza por ter considerado que a raíña dera a luz o emperador Afonso VII en 1105 nese mesmo predio. Porén, os testemuños máis pretéritos que se conservan son os restos de varias xanelas e unha inscrición custodiada no museo de Pontevedra, mercé de Xosé Salgado Rodríguez. O epígrafe, que anuncia ser feito en 1238, coincide coa época do pontificado do bispo Xoán Arias que, por certo, tamén posuía importantes propiedades neste territorio. Concretamente tiña herdos en Caldas, Godos e Bemil. No que atinxe á súa arquitectura cómpre sinalar que o conxunto estaba rodeado por unha muralla de terra e pedra. Acompañaban a torre principal, amais da corte dos cabalos, diversas construcións secundarias entre as que estaba unha casa baixa, na que adoitaba celebrar misa o arcebispo cando visitaba esta súa vivenda. A “vara” ou torre culminábase cun tellado a catro augas debaixo do cal existía unha cornixa decorada con “bólas”. Certo é que as distintas remodelacións levadas a cabo ao longo da súa historia fórona modificando, por iso na parte alta non só se instalaran merlóns, senón que nos vértices superiores do prisma había cadanseu cubo, a xeito de garita, quizais similares aos instalados nas torres urbanas de Padrón. Sábese que por 1617 a fortaleza fica en perfecto estado, polo que non precisaba de arranxos especiais. Dispuña, outrosí, dun eixido no que se cultivaba liño e se chantaran árbores novas. Alén da porta principal, catro eran cando menos as xanelas que se abriran nos seus lenzos, todas xeminadas. O tímpano dunha delas decorouse cun par de cunhas de vieira con rostros humanos e noutro con dous escudos cicelados en baixorrelevo. Nesas labras identifícase un león rampante (quizais as armas do reino homónimo) e unha torre sumada de ondas, que se ben sempre se lle atribuíu ao reino de Castela nós, por cronoloxía, case aseguramos que alude á familia dos Churruchaos. Así e todo, disto habería que tratar con maior detalle noutra ocasión. Infelizmente a torre botaríase abaixo no ano 1891 e con parte do seu material pétreo construiríase o templo parroquial de San Tomé. Fóra do recinto urbano, espalladas por diversas parroquias, houbo unha boa restra de edificios medievais, dos que, verbi gratia, citaremos: a Torre Vella de Godos, que xa existía a finais do século XIII; a do Barral de Godos, en pé quizais por 1323; a de Casalnovo, documentada en 1454 etc. A Torre de Arcos da Condesa A estas e outras construcións nas que non imos afondar habería que lles sumar a torre da Tenza de Arcos da Condesa. Ergueuse no couto xurisdicional do mesmo nome, hoxe entidade menor dependente de Caldas de Reis. Durante a primeira metade do século XIV a parroquia ficaba dividida en tres quiñóns de diferente tamaño e señorío. Un deles era propio da familia Castro (señores de Lemos), outro dos Albán (descendentes de Paio Gómez Chariño) e un grupo de casas pertencían á orde do Temple. Velaí que no ACS se conserven certos pergameos reais nos que se afirma que en “tierra de Salnés, et de Moraña et en el coto de Arcos de Condesa”, había “herdades, et rentas et derechos” que “fueron de la orden del tenple”. Paseniño, a mesa capitular adquire case a totalidade da freguesía, polo que adscribe os herdos a unha tenza, á que pertence a sinalada torre. Por desgraza esta construción localizada no lugar de Marán desaparece por completo na segunda metade do século XX. Nela campaba un escudo de armas coa cruz do Temple, o mesmo que ten localizado Isaac González García. Coas pedras, todas traballadas, faríase un valo para pechar certa facenda particular. Velaquí un acto ignominioso para un lugar con memoria.