Bisbarras de Melide e A Ulloa. Grobas, Melide, Sirgal e Monterroso

O castelo de Grobas Comentábamos noutro lugar que Diego Xelmírez mandara derrocar alén do castelo da Raneta (nas terras de Tabeirós) aquel chamado de Gravaria, que debemos identificar co que en séculos adiante se coñecería como de Grobas. Este construírao o conde Munio á beira do río Isso coa intención de arrasar o señorío de Santiago, tal e como sentencia a Historia Compostelá. Hogano unicamente se conservan algúns elementos pétreos e a súa cimentación, localizábeis, na parroquia melidá de Santa María de Grobas e mais concretamente no lugar do Castelo. Entrados na Baixa Idade Media, nos anos oitenta do S. XIII o arcebispo Xoán García Manrique despoxa o escudeiro Gonzalo Ozores de Ulloa da posesión do edificio e das terras vinculadas a el. Mais esta resolución non foi definitiva. Aínda que tarde, o sucesor daquela na cadeira arcebispal, Lopo de Mendoza, restitúelle o control da “casa de Grovas, terra et friigesias”, segundo consta nun pergameo redactado entre o 15 e 16 de maio de 1402. Herdeiro do escudeiro será outro Gonzalo Ozores quen volverá ser favorecido polo mesmo prelado (en 1422) con varias parroquias, algunhas das terras da Arzúa e de Melide, entre a que estaba Santa María de Grobas. Durante as revoltas irmandiñas, a construción castrense foi derrocada, mais a comezos do século XVI o arcebispo de Santiago, Alonso de Fonseca e Ulloa, degora con ansia que quedase desembargada para incorporala ao señorío compostelán, por iso persuadiu o seu posuidor para que lla entregase. Martiño Sánchez das Mariñas, nobre en quen recaía a titularidade do inmoble seica por “feudo de la Sancta Iglesia de Santiago”, aceptou a petición do metropolitano e formalizaron o acordo perante o notario santiagués Alonso Galos. Gómez Ares Mosquera, no nome do arcebispo, entrégalle a Martiño Sánchez douscentos ducados de ouro, mais Fonseca tamén lle dera “la tenençia de la fortaleza y casa de Mexia con çincoenta mill marabedis de retenençia en cada un año” e enviáralle incluso “un par de çamaros e una dozena de gorras y bonetes y muchos pares de goantes finos e dize (...) que todo lo susodicho el dicho señor arçobispo le diera y enbiara porque le fiziese el dicho desenbargo de la dicha fortaleza y tierra de Grobas”. Advirtamos que Grobas contaba, aproximadamente, cun cento de vasalos. En certo contrato enfitéutico que se lle concedeu en 1563 a Bastián Barreiro, reitor de Santiago de Boimorto, do casal de Grovas, indícase con claridade que pode usar as vivendas que existen entre as murallas do edificio. Iso se o arcebispo non nomea un alcaide para a fortaleza, pois de ser así ficaría tal documento sen ningún efecto: “el lugar e casal que se llama de Grovas y (...) casas que están junto a la dicha fortaleza de Grobas, dentro de las barreras y barbacanas de la dicha fortaleza”. Poucos datos puidemos recompilar sobre a estrutura que posuía entre os séculos XV e XVI. Advertimos que contaba cunha torre, que se empregaba como prisión e que estaba protexida por barbacás e cercas, un baluarte diante da porta de entrada, varios edificios con cheminea, corredores, salas, balcóns e solaina. Entre as construcións adxectivas figuran as cortes, a adega e o forno. Segundo as transcricións que de certos textos efectuamos, sabemos que a Igrexa Compostelá, representada por Xoán Beltrán de Guevara e Figueiroa, non estaba polo labor de reerguer a fortaleza a comezos da centuria seguinte. Incluso os taxadores escolleitos para valorar o estado do inmoble advertiron que só quedaban os alicerces: “mirada y visitada esta dicha fortaleça, juntamente con su merced, la qual an visto, está ynabitable, sin maderamento, ni cubierta ninguna, y las paredes por el suelo cubiertas de yedra y otras maleças, y que en ella no se puede hacer ni edificar cossa alguna, sino es con muy grande gasto que será menester más de diez mil ducados para bolverse a redificar, por no tener más de solamente los cimientos”. As murallas do Burgo de Melide Se nos centramos agora na vila e Burgo Vello de Melide, debemos facer mención de Xosé Manuel Broz pois considera que as murallas que protexeron e delimitaron o burgo deberon ser construídas cara ao século XI para írense modificando e fortalecendo ao longo das centurias seguintes. Porén, d’O Tombo Vermello de Don Lope de Mendoza, concretamente da sección que se podería datar entre os anos 1331 e 1338, dilucídase que a vila de Melide adoitaba “estar arrendada por mill e quatroçentos maravedis cada año”, e que o imposto da castelaxe fora doado polo arcebispo a ese concello para que puidese construír a muralla. Así reza o texto: “Iten a castelage desa vila dou o arçobispo ao Conçello da dita vila para fazer a çerqua da dita vila, e val cada año dous mil e quinentos maravedis, e se he ben parado balrra tres mill”. Así e todo, esa correa pétrea xa se estaba a facer cando menos dende a época de Rodrigo de Padrón. No último ano do pontificado deste arcebispo (1316), o diocesano afóralle a Fernán Fernández de Aveancos a vila de Melide por mil marabedís de ouro e baixo a “condición de çercala de bo muro como o que estaba comezado, e de facer unha torre de tres sobrados”. Malia que o monxe alemán Hermann Künig, autor dunha coñecida guía de peregrinación a Compostela que data de 1495, contemplou as murallas de Melide caídas, por 1520 a urbe aínda contaba con cerrumes elaborados en gneis de cores ocre e negra, e existían varias portas de acceso entre as que podemos citar as de Abeancos, Azougue, a das Cavadas (nas proximidades do Camiño Francés), a da Moa, Ovedo, San Pedro (documentada por 1424) e a da Vila (en cuxas proximidades había un hospital). Extramuros poucas edificacións se deberon construír, agás a capela de San Sebastián. Deses lenzos de pedra, malia o embate irmandiño, continuarían algúns restos en pé até o século XIX, xa que o desenvolvemento urbanístico se empeñaría en reducir tales testemuños a meros recordos. O castelo de Melide Nun extremo do recinto e sobre a coroa dun castro, edifícase ao longo do século XIV –aínda que xa estaba ordenado dende 1316– un impoñente castelo (“una çerca que çercava todo el castro de la dicha fortaleza donde cabrían çientos de caballos”). Dos anos trinta desa centuria data un documento no que se advirte que unha tal María Lentella posuía unha “casa que esta cabo do castro”. O edificio civil podería gozalo como tenencieiro o alcalde do concello, verbo do que se dilucida no declarado Tumbo Vermello: “(...) tedes a par de la dicha villa de Melid, vn logar que llaman Coyro en que ha quatro casares e por quanto al presente el alcallde que por vos tiene el castillo de la dicha villa lieva con la tenençia del, todos los derechos que avedes en la dicha villa e coto”. Sobre a fortaleza afírmase, no preito Távera-Fonseca, que tiña unha torre da homenaxe cadrada de dimensións ben significativas (“bara de casa muy alta”), pois eran cando menos catro os sobrados que posuía. A mesma, de boa fábrica, con tellado a catro augas e merlóns no seu perímetro superior, víase auxiliada por outros complementos defensivos, así torres de menor envergadura que circundaban o recinto. Todos estes prismas pétreos confeccionáronse en pedra miúda, aínda que o granito (“piedra de grano”) se empregaría para as fiestras e portas. Nos lenzos da muralla as materias primas utilizadas serán a lousa, o gneis e os xistos. No que atinxe ao recinto interior ou patio tiñan acollida diversas construcións complementarias: cortes para os cabalos, amais de apousentos e cuartos de menor suntuosidade por estaren cubertos de colmo, a diferenza dos principais que tiñan os seus teitumes revestidos de tella. Canda os levantamentos irmandiños declararon certas testemuñas que Lopo Pérez de Mendoza derrocara a fortaleza, que logo volve levantar Sancho Sánchez de Ulloa, I conde de Monterrei. Este, que poría alí un alcaide de nome García de Remisil, veríase obrigado a entregarlla a un correxedor do rei que se instala no inmoble. Pouco tempo máis tarde Luís de Acevedo, irmán do arcebispo Alonso de Fonseca, volve botar abaixo os muros, prende o correxedor, mata un dos seus escudeiros e fire outro home, saquea Melide –amais de destruír, ou cando menos deteriorar, a muralla da vila– e derroca unha esquina da fortaleza. Sancho Sánchez de Ulloa, consternado polo acontecido, decide chimpar o que quedaba do edificio, da cerca e da torre da homenaxe, aínda que a construción “hera nesçesaria a la dicha Sancta Iglesia de Santiago”. Quizais pesaroso, pois os seus antepasados residiran nese castelo e, como Gonzalo Ozores de Ulloa en 1402, deran conta das súas últimas vontades, o conde manda edificar coas pedras da derruba –que seica encheron máis de medio cento de carros– o mosteiro de Sancti Spiritus da vila. A esa institución non se esquecería de deixarlle por medio do seu testamento de 1505 “todo lo que mi señora [madre] Dª. Ines” lle mandara e que a el lle pertencía, amais de entregarlle dez cargas de pan pola súa ánima, a da súa nai, a do seu pai –Lopo Sánchez de Ulloa—, e a de Pedro Vázquez da Insoa. A pesar de que abater a fortaleza supuña unha importante aldraxe ao arcebispo, esta ofensa quedaba compensada e incluso con bendicións prelaticias ao se crear tal mosteiro. Este, por certo –se nos guiamos por Ángel del Castillo–, quedou rematado ao abeirárselle unha construción anexa que dispensase, alén de auxilio espiritual, auxilio físico aos camiñantes e peregrinos. O castelo de Sirgal Situado o castelo de Sirgal na parroquia do mesmo nome, no concello de Monterroso, temos evidencia da súa presenza a finais do século XIII. Servíndonos das investigacións que Manuel Vázquez Seijas lanza dende as Fortalezas de Lugo y su provincia, podemos afirmar que Arias Conde de Monterroso posuía este inmoble polo ano 1310 xunto coa casa e terra de Güimil. O seu primoxénito, Gómez Arias, herdaría Sirgal, e del –segundo considera o autor– descende o Marqués de San Miguel das Penas. Con posterioridade, o castelo figura entre os patrimonios de Fernando de Andrade das Mariñas e Francisca de Zúñiga e Ulloa, futuros condes de Andrade, xa que segundo sinala Vázquez Seijas o matrimonio –en virtude dunha Real Cédula con data do 9 de decembro de 1514– vincula na súa filla Tareixa de Andrade e Ulloa distintos bens cos que constitúen o morgado. Entre os patrimonios, está a sinalada fortaleza. O castelo de Monterroso Así e todo, a fortificación máis importante da súa contorna próxima –alén do castelo de Pambre– foi aquela denominada de Monterroso e da que tampouco queda ren. Cómpre advertir que un dos señores máis destacados desta terra foi Munio Paez, xenro do conde Pedro Froilaz de Traba, que tamén se titulaba conde pero desta xeografía. Por unha parte, resulta plausíbel que ocupase a fortaleza, pois sinala o Anónimo de Sahagún que o castelo xa existía na época da raíña leonesa dona Urraca, contemporánea ao conde Munio –a quen ela tivera en cativerio–. A edificación foi destruída por tropas do rei Afonso I de Aragón, con quen ela estaba casada, e este suceso tamén se certifica na Historia Compostelá: “(...) entrou o cruel celtibero na Galiza furibundo e cantas atrocidades e de que clase cometeu naquela rexión demóstrano de xeito manifesto a matanza de nobres cabaleiros en Monterroso, cruelmente asasinados, e o castelo destruído e a terra despoboada”. Se nos valemos agora da obra de Vasco Daponte, debemos indicar que o citado noutro momento Gonzalo de Ozores, “home moi esforzado, valente e destro”, consegue na “Ulloa todo o que non era seu, e gañou todo Monterroso e a Repostería, Narla e Fisteus, e Grobas”. Moitas destas terras e fortalezas irían parar ao seu neto, Lopo Sánchez de Ulloa, quen tamén gozou de “Abeancos, Borraxeiros, Benquerencia coa súa terra, Deza e Orcellón”.