exilio

O Museo Provincial de Lugo analizará, na xornada A arte do exilio galego no Museo Provincial de Lugo, a influencia da diáspora na produción creativa dos artistas expulsados polo golpe militar do 36.

"Nunca perdín a preocupación pola memoria histórica e quixera non perdela até o momento da morte", dixo Mariví Villaverde nunha entrevista concedida a Sermos Galiza. O seu desexo, sen dúbida, cumpriuse, xa que até o fin dos seus días seguiu batallando contra o esquecemento, divulgando a memoria do exilio galego. Veñen de cumprirse cen anos do seu nacemento, polo que lembrala é facerlle, tamén, xustiza ao que foi, xunto coa divulgación da cultura galega na emigración, o seu proxecto vital. 

Un premio de memoria histórica creado polo Concello de Pontevedra levará o nome da xornalista vilagarciá. Ademais, a Deputación de Pontevedra conmemorará a efeméride coa reedición da súa biografía e a estrea dun documental.

Segundo a BBC, o dirixente asiático xa aterrou en Malé, capital de Maldivas.

O encargado de coordinar as conferencias é o investigador da Universidade de Santiago de Compostela (USC) Pablo García Martínez.

Que riqueza perde un país co exilio dos seus criadores? Esta pode ser unha das preguntas que nos deixa o prolongado exilio mexicano do músico e intelectual lugués Xesús Bal e Gay. O seu arco existencial vai desde o polemista sobre as formas artísticas do teatro e o ballet promovido polo galeguismo, até o reputado paleógrafo musical, obrigado pola ditadura a construír a súa vida madura en México, antes de regresar a Madrid, apenas xa sen poder incidir na vida artística e intelectual. Bal e Gay é reivindicado por todos e desperta curiosidade porque aparece nos dous mundos culturais, o galego dos anos 20 e 30, onde se pode seguir a súa pegada e despois o español xa instalado en Madrid e máis tarde en México. A súa peripecia vital deixou un ronsel documental que permanece vivo e custodiado na Residencia de Estudantes en Madrid.

Talvez non sexa un persoeiro moi coñecido, pois durante a meirande parte da súa vida morou no exilio, en EE.UU. Ernesto, en realidade, apelidábase Pérez Güerra. O segundo apelido procedía de Austria, xa que un enxeñeiro desa nacionalidade traballara na construción do camiño de ferro, entre Ponferrada e Monforte, e casara a finais do século XIX cunha quiroguesa. Ernesto nacería en Ferrol o 19 de decembro de 1911, mais pasou a súa infancia, por da morte do seu pai, Laureano Pérez, médico e compañeiro de curso de Castelao, en Quiroga.

A Arxentina arribaron cerca de 2600 derrotados na guerra civil de 1936-39, en plena "década ignominiosa" e cun réxime político que fechara as fronteiras á emigración, en especial aos desterrados políticos e aos xudeus. Nestas circunstancias desembarcou Maruxa Mallo en Bos Aires. Nacera en Viveiro en 1902 e pasara nesa vila parte da súa infancia, até que se vai a outras cidades e por fin se instala en Madrid en 1922, onde estuda Belas Artes. Alí coñece a Moreno Villa, Miguel Hernández, ao grupo da Residencia de Estudantes, así como a Concha Méndez, Margarita Manso e ás outras integrantes das ‘Sin Sombrero’. Tamén a Pablo Neruda e Gabriela Mistral.

Mariví Villaverde deixounos a súa memoria en Tres tempos e a esperanza, cunha escrita entrañábel transmite a alegría da súa infancia na Vilagarcía republicana e a perturbación cando, a partir de xullo de 1936, se ve obrigada a crecer á forza. Coa nai, Rosina Otero, coa irmá e co irmán foxe a Francia, onde agarda o pai: Elpidio Villaverde, deputado de Izquierda Republicana. En 1939 exílianse en Bos Aires. Volve á Galiza en 1944 para casar con Ramón de Valenzuela, en liberdade condicional, a quen coñecera en Francia. En 1949 marchan a Bos Aires, teñen dous fillos e intégranse na Galiza da diáspora. No regreso é voz da memoria, elo que nos une á dignidade do exilio e á Galiza republicana.

“Desterrado”, es la expresión, de desconsuelo, de angustia y de amargura, que gravita hoy sobre miles de almas […]. Ni la hospitalidad, ni el afecto, ni la estimación, ni el pan, ni el vino ofrecidos sobre la mesa extendida, tienen fuerza bastante para hacerles olvidar su triste condición de desterrados; es decir, de apartados de su propia tierra, de su hogar y del camposanto donde reposan sus muertos queridos.

Con estas palabras, Ramón Suárez Picallo sintetizaba a realidade dramática do exilio. Coñecedor de primeira man da dobre epopea galega da emigración e do desterro, identificaba a súa propia traxedia coa das persoas desprazadas ao longo do mundo.

Na discreta despedida a Lois Tobío en Madrid por mor do falecemento, Isaac Díaz Pardo volveu dicir: Lois Tobío é a figura política máis importante do século XX despois de Castelao.

Foi Tobío fundador do Seminario de Estudos Galegos, estudante de dereito e bolseiro en Alemaña, membro activo do Partido Galeguista, do grupo redactor do Anteproyeito do Estatuto da Galiza, diplomático e leal e contumaz republicano. No seu exilio no Uruguai forma unha familia con María del Carmen Soler e segue a ser o diplomático que idea o Consello de Galiza, media no Congreso da Emigración, edita a Historia de Galiza e dálle universalidade á lingua, sempre na construción da casa común.

Nunha carta de Seoane a Paz Andrade, datada en Bos Aires o 10 de agosto de 1961, comunicáballe, con suma cautela, o posible regreso de Rafael Dieste e Carmen Muñoz do exilio:

“[...] Carmen e Rafael Dieste van camiño de esa para quedarse en Galicia durante algún tempo, no barco “Aragón” da Mala Real Inglesa, que chegará a Vigo o 21 deste mes. Non sabedes canto nos doe esta ausencia de Dieste a os tres ou catro que aquí ficamos. Para nós foi sempre, con Castelao, a máis outa figura galega en América, unha das máis dignas e recatadas, e cuio xuicio estimamos como dos máis fondos. Para todos nós é unha door ista ausencia de Dieste, no noso caso particular de Maruja e meu, separámonos, pol-o seu regreso, duns amigos entrañábeles cando máis falla fan os amigos, cando nos sentimos máis soios.”

A figura desse profundo ilustrado e humanista que foi Johán Vicente Viqueira fascina. O filósofo bergondês, um homem esquisito e criativo como poucos, soube ver e expressar a mística da galeguidade, essa alma galega composta do lirismo da saudade e do sentimento panteísta da terra.

Apesar da sua breve existência, foi capaz alcançar intelectual e espiritualmente o cerne galego, convertido também nas palavras da nossa língua. E soube ver a necessidade de que os galegos aprimorássemos a nossa condicição, passando de sermos arrabalde a sermos centro. Daí o seu sugestivo galeguismo republicano, laico e progressista, no que o Além-Minho estava presente.

Uma figura desta natureza levou a este articulista a querer conhecer todo o possível acerca da sua obra e circunstância, também a familiar. Sabia-se do seu matrimónio com a extremenha Jacinta Landa. Mas o que lhe tinha sucedido à súa família?

Por pescudas documentais descobri que tinha morto no México. Soube da existência dos filhos e netos, residentes naquelas terras norte-americanas. Escrevi ao correio de um deles, do professor universitário Manuel Rodríguez Viqueira. A partir desse contacto e com outros posteriores tive dados da família e nomeadamente de Luísa Viqueira. Achei muito interessante todo o que me contou do exílio dos galegos no México.

Propus então à Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica da Crunha que lhe fosse entregado o prémio de “Republicana de Honra”. Era um jeito de homenagear essa extraordinária familia de intelectuais e de pessoas progressistas e à vez a todo o exílio galego. A proposta foi aceite com entusiasmo.

A partir desse momento a biografia de Luísa Viqueira começou a ser conhecida pela cidadania galega.

Rita Amparo López Jean naceu en Vilaboa (Culleredo) o 30 de outubro de 1885. Era filla de Adela Cruz Ramona Jean Toca e de Sabino María López Núñez. Os pais casaran o 14 de febreiro de 1880 en Vilaboa. Adela, natural de Pamplona, que se formara como mestra en Cuba, a onde marchara de nena acompañando o seu pai, militar de profesión, era nese momento viúva, e exercía na escola de nenas de Vilaboa dende febreiro de 1875. O seu proxenitor, tamén viúvo da súa primeira esposa, Concepción Marzoa, coa que tivera, polo menos, tres fillos (José, Filomena e Juana), foi concelleiro en Culleredo, secretario dese Concello durante moitos anos e, posteriormente, do de Oza. Ademais, tiña diversos negocios, levou a administración de lotarías de Culleredo e posuía numerosos predios. Faleceu o 7 de marzo de 1899 e está soterrado no cemiterio parroquial de Vilaboa.

Damos la más fervorosa bienvenida a tan valioso elemento de la juventud gallega que lleva “na fronte una estrela e no bico un cantar” y nos felicitamos por el valioso aporte de su fervor galleguista y de su inteligencia a nuestro colectivo. No mes de novembro de 1949 Opinión Gallega de Bos Aires saúda a chegada de Ramón de Valenzuela. En decembro apareceu outro saúdo en A Nosa Terra. O Valenzuela que chega á Arxentina en agosto de 1949 xa non é o mozo destemido e esperanzado que se pasou ao exército republicano o 10 de decembro de 1937. Ten unha nova bagaxe política e ideolóxica produto da guerra, do breve exilio francés e dos anos vividos na prisión e na ditadura.

Nos momentos máis crueis da humanidade, a arte adiantouse sempre ás circunstancias da vida mandando sinais de atención, anticipando coas súas creacións o pesadelo do inminente futuro. Cando a realidade non tardou en darlles a razón, foron tamén os propios artistas os encargados de recoller o testemuño directo do horror. Durante a ditadura de Primo de Rivera, distintas asociacións de escritores e artistas plásticos advertiron do perigo de retroceso oficial dominante a través de manifestos e exposicións. Arturo Souto foi dos que viviu o contexto de reivindicación, adheríndose á colectiva consonancia do proxecto republicano. Despois do 36, deixou testemuño da crueldade da contenda cos seus debuxos de guerra, imaxes que reflicten o compromiso que defendeu ata o seu falecemento en 1964 no exilio mexicano.

O golpe do 36 sorprendeu a estradense en Madrid e empurrouna a un periplo mundial en defensa dos dereitos da Galiza do Estatuto, nunha loita compartida con Castelao, si, pero na que ela tamén cría. Mentres el viviu, ocupouse da intendencia e fíxolle de lazarilla nas crises de cegueira. Tras a súa morte, foi a garante do seu legado artístico e sobre todo do político, a fin de deixar claro que a súa ideoloxía era inequívoca, imposíbel de moldear para que calquera opción poida vindicarse, aínda hoxe, como herdeira. Virxinia Pereira é moito máis que a abnegada enfermeira e esposa de Castelao que pasou —e pouco— á historia. É unha comprometida loitadora antifranquista e polos dereitos da Galiza.

Unha exiliada ilustre, máis nova que Antón Alonso Ríos, titulou as súas memorias Tres tiempos y una esperanza. O lema de María Victoria Villaverde podía explicar parte da espectacular peripecia de ida e volta do noso personaxe: emigrante, retornado e finalmente exiliado. Tres tempos marcados pola penuria económica e a obriga de emigrar a América, o regreso esperanzado ao país para transformalo desde a acción política, a brutalidade da represión da que sae asombrosamente indemne, e o exilio definitivo. E batendo sempre en Alonso Ríos, o home da cara bondadosa, un corazón incesante de esperanza na redención e no progreso libre de Galicia.