A cultura galega volve do exilio: Xesús Bal e Gay

Un importante festival musical, promovido pola Fundación que leva o seu nome, mantense vivo desde hai anos nas terras da Mariña. Esa presenza leveda na memoria a lembranza da única vez que estiven con Xesús Bal e Gay e a súa dona, a pianista Rosa García Ascot, en 1987 no seu fogar madrileño, para unha entrevista frustrada. Aqueles dous velliños xa miúdos e namorados levaban consigo unha historia singular de exiliados. Na despedida, Rosa amoxetaba Bal e Gay: «Pero que guapo eres Jesús!». A curiosidade aquel día era para falarmos do ano 36 e o tempo inmediato da súa marcha. Non lle apetecía aquela lembranza, quizais remexía tempos que a memoria non quería rescatar. Nacera en Lugo o 23 de xuño de 1905, fillo de Concepción Gay Núñez e dun emigrante a Cuba retornado, Xesús Bal Roca, que instalado na cidade, chegou a presidir a Cámara de Comercio. Bal e Gay foi un bo estudante, que axiña recibiu clases de música e despuntou cunha grande curiosidade cultural, que el mesmo explica sorprendido: «O porqué das miñas aficións é un misterio, pois xa con 13 e 14 anos descubrín pola miña conta a Valle Inclán, Rubén Darío, Machado, Maeterlink (…) ou o impacto de Ortega, unha das meirandes conmocións intelectuais da miña vida». Marchou con 16 anos para Madrid a estudar unha enxeñaría para axiña pasar a Medicina, carreiras que non rematou, quizais porque o piano, a música e a intensa actividade organizativa e intelectual que desenvolve na Residencia de Estudantes, concentrou a súa atención. Daquela topamos xa a Bal e Gay nos dous mundos que o van absorber denantes de iniciar a súa vida de exiliado. En Galicia desde 1925 é asiduo colaborador de El Pueblo Gallego, o xornal propiedade de Manuel Portela Valladares, onde se poden seguir as súas críticas e polémicas, que teñen reflexo no estudo de Rosa María Fernández García, Bal e Gay. O seu pensamento antes de 1933 (Ediciós do Castro, 2005). Membro do Seminario de Estudos Galegos, como moitos dos seus amigos, participa nalgunhas das investigacións no campo da música (Terra de Melide) e é tamén nesa década cando aparece como fundador da revista Ronsel, xunto a Evaristo Correa Calderón, Luís Pimentel, Cebreiro ou Álvaro Xil. A presenza nas páxinas de revistas e xornais foi unha constante na súa vida e é a que permite seguir mellor as liñas do seu pensamento. Iso e os seus traballos como investigador musical e intelectual. Define Carlos Villanueva o papel da presenza crítica de Bal e Gay no debate, «Bal convértese no contrapeso dos escritores de Nós e nun dos intelectuais máis lidos e respectados da época (…) o carácter elitista, orteguiano, antitradicionalista, renovador, culto, incisivo e tan particular dos escritos de Bal levarao desde o primeiro momento e coa primeira escusa de Hacia el ballet gallego e as teses alí contidas, a soster un bo número de polémicas, que foron especialmente virulentas naquel ano de 1925, diatribas que se irán incrementando e enriquecendo. En realidade, as polémicas acompañarán a Bal toda a súa vida, en Galicia, Madrid e México, públicas ou privadas, por motivos estéticos, políticos, ou sen motivo especial. Bal sempre tratará de dicir a última palabra». Cancioneiro, Cambridge, México Cando en 1927 ten que facer o servizo militar en Compostela, a súa relación de amizades galegas intensifícase (Eiroa, Seoane, García Sabell, Otero Espasandín…) e ese tempo lembraríao anos despois nun traballo editado en México «La dulzura de vivir», no que recrea diversos instantes de felicidade e grande alegría, singularmente os vividos no país. Pouco tempo despois xa de regreso a Madrid, ofréceselle a oportunidade, desde o Centro de Estudios Históricos presidido por Menéndez Pidal, de adicarse á recollida de folclore, en compañía do asturiano Eduardo Martínez Torner, co que mantivo permanentes diferenzas sobre as técnicas de recollida e transcrición, pero que finalmente deron no monumental Cancionero Gallego, que aínda tardaría varias décadas en ver definitivamente a luz, en edicións financiadas pola Fundación Barrié. En 1930 compón as Seis pezas para canto e piano encol das verbas de Amado Carballo e nese tempo xa pre republicano aparece asinando o denominado Compromiso de Barrantes, unha declaración galeguista e rexeneracionista na que tamén están Castelao, Portela ou Basilio Álvarez e segue coas súas colaboracións en El Pueblo Gallego que se truncan en 1933. Daquela xa a súa laboura de paleografía musical está centrada en Madrid, e deixa pegada na edición das cancións de Lope de Vega. Son os anos en que coñece Rosa García Ascot, importante pianista, a única persoa que foi discípula directa de Manuel de Falla, con quen o matrimonio Bal e Gay–García Ascot, manterían relación musical e de amizade até o fin. En 1935 a edición do libro coas transcricións que realizou das cancións de Lope de Vega, «cambiou a súa vida», segundo explica Carlos Villanueva. «Axustou o seu aínda desenfocado papel musicolóxico no repertorio histórico e fíxoo da mellor das maneiras, cunha edición soberbia, refinada, de temática oportuna, de pura investigación, que lle daría moito prestixio». En 1935 ten a oportunidade profesional de ser lector de español na Universidade de Cambridge, e durante ese tempo a actividade del e a súa dona é moi intensa. En abril de 1936 viaxa a Barcelona e participa Bal no Congreso da Sociedade Internacional de Musicoloxía. O golpe de estado cólleos en Lugo de vacacións e en poucos días, co apoio do cónsul inglés en Vigo, conseguen embarcar de regreso a Inglaterra. Bal e Gay ten minimizado a tensión vivida nesa marcha, que posibelmente non tivo o dramatismo vivido por tantos outros compañeiros de xeración, pero non se lle ocultou nunca o espanto que comezaba. No horizonte a derrota republicana e os albores da guerra mundial, empuxábano definitivamente da emigración ao exilio político, se queremos establecer unha diferencia entre ambos termos. A viaxe a México prodúcese en outubro de 1938 cando o presidente Lázaro Cárdenas abriu a Casa de España, «como albergue intelectual para profesionais, académicos e artistas exiliados pola intolerancia e a barbarie». Comezan os 27 anos de exiliado, que rematarían en 1965 cando se instala, xa xubilado, en Madrid, «o meu exilio foi voluntario –afirma– propio dun liberal alleo aos partidos políticos e que non admitía que a tiros puidesen solucionarse os problemas de España». Tempo americano e regreso O periplo mexicano é de creación musical, traballos en diferentes organismos, colaboracións críticas en xornais, apertura dunha galería de arte, publicacións de libros,… A amizade con Carlos Chávez, titular da Orquesta Sinfónica facilitaríalle a integración na potente sociedade musical mexicana, e a traxectoria que o precedía axudou a que fose un tempo de creatividade e formación dun catálogo importante. Deses anos son as edicións do Cancioneiro de Upsala, os seus libros sobre Chopin e Debussy, a amizade con Stravinsky, a fundación da revista Nuestra Música, a organización de concertos… Mais sempre coa cabeza no regreso. Nunha viaxe a Galicia, en 1962, foi entrevistado por Salvador García Bodaño no diario La Noche. Alí explicaba como situar a súa obra musical, «as miñas composicións pertencen á escola neoclásica –Stravinsky, Falla, Bartok–, son froito da miña formación nos anos que eses mestres –e un pouco antes Debussy e Ravel– constituían a vangarda europea. A outra corrente –a dodecafónica– resúltame allea, por temperamento. Renunciar á tonalidade paréceme infrinxirlle á música a amputación de órganos de expresión sumamente importantes. Nisto resulto un chisco anticuado, conservador, ben o sei. Mais prefiro escribir como sinto e asumir a miña idade e o estilo da miña xeración». Nese momento previo ao regreso Xesús Bal e Gay dirixe a sección de Investigación do Instituto Nacional de Bellas Artes, a sección de música de Radio Universidad, imparte un curso de Apreciación Musical na Facultade de Filosofía e Letras e colabora con diferentes revistas. Cando volte do exilio, a actividade irá minguando paseniñamente, estrea algunhas obras, participa ocasionalmente en Música en Compostela, é homenaxeado en diferentes ocasións, elíxeno correspondente da Academia Galega, mais como tantos outros exiliados paga a inexorable factura da ausencia e a incomprensión do exiliado. Antonio Buxán, en 1973, cando a pesar de múltiples obstáculos consegue estrearse en Lugo a Serenata para Orquesta de Corda, sinala un camiño que apenas puido ser, en parte, pola fractura do exilio que tanto talento impediu conectar: «Xesús Bal: hai que escoitar toda a túa obra. Tes que seguir compoñendo e escribindo. Que o ano que vén sirva o Festival do Corpus para estrear unha obra túa que sexa encargada para o mesmo. Que ensines, desde un posto oficial, a compoñer á vindeira xeración de músicos galegos. Que botes claridade nas testas dos musicantes. Que botes a semente. Que fagas un semilleiro. Que espertes aos que seguen nun soño. Que botes a man coma unha benzón sagra. Que atices o lume da música nesta terra na que, paradoxicamente, todo é música e non hai música. Xa sei que todo ten de ser unha milagre, mais ti fixeches o milagre de amosar que Galiza ten homes capaces de ensinar aos demais a ser europeos. E a ser músicos. De verdade». (El Progreso, 26-06-1973) Pasaron 20 anos desde esa crítica até o falecemento o 3 de marzo de 1993. Acaso a súa correspondencia con Enrique X. Macías (1958-1995), unha nova xeración de músicos, puido ser o omega esperanzado en transmitir ao futuro tanto saber acumulado. Biografía e opinións Nas xornadas dedicadas en 2003 á súa figura, Xoán Manuel Carreira, comentou «a enorme habilidade de Bal para non falar de si mesmo ou, cando menos, proporcionar unha mínima información (…) mantendo ao tempo a exhibición dunha transparencia ideolóxica que contrasta fortemente co enorme pudor co que resgarda a súa intimidade». E continúa Carreira cunha afirmación na que non profundiza, pero que hai que situar no tempo bélico no que se asentan as biografías do exilio de case todo o século XX, «a discreción innata ao carácter de Bal, que lle foi de grande utilidade nos seus traballos ao servizo da intelixencia británica. Un episodio da súa vida na que os biógrafos pasan con pés de la, como se a súa contribución á loita contra o fascismo fose algo que deshonrase ao brillante intelectual que foi pero que, necesariamente ha de ser investigado en profundidade porque pode axudarnos a comprender a pulsión política e a vehemencia antiautoritaria nos seus escritos durante a Guerra Fría». Pero estas lagoas que vai deixando, pódense encher en parte cun delicioso libro, «Nuestros trabajos y nuestros días», preparado por Antonio Buxán, quen tamén realiza aquí un importante epílogo. Editado en 1990 pola Fundación Banco Exterior, é unha sorte de autobiografía no que se apuntan de primeira man os fitos principais da súa vida, estudada en décadas posteriores máis polo miúdo, xa con acceso á inxente documentación que deixou e que permitiu levantar a grande exposición de 2005, cando o centenario. No catálogo desta mostra pódense satisfacer a maioría das curiosidades e abre o apetito pola recompilación dos seus numerosos escritos de xornal. En todo caso aquí quedan punteadas algunhas opinións telegráficas sobre música que deixou no libro de Buxán: «Beethoven, do que estudei algunhas sonatas por necesidade, nunca me entusiasmou. Non fun xamais beethoveniano, como non o foi tampouco Manuel de Falla. Naquela época eramos máis afrancesados». «Chopin, si. Wagner, si, naquelas épocas. Como lía moi ben, merquei óperas de Wagner transcritas para piano –Walkiria, Ocaso dos deuses, Parsifal…– Dábame unhas borracheiras de lectura. E gustábame Wagner, moito máis antes que agora». «Bach era un señor ao que lle tiña respecto cando era estudante, e realmente para min Bach eran páxinas para estudar. Non cheguei a entrar en Bach até bastantes anos despois. Hoxe coido que é un dos poucos músicos sen pexa». «Desde o principio gustei de Domenico Scarlatti. Gustoume sempre … Joseph Haydn foi un dos meus grandes favoritos cando era estudante de piano. Descubrín as Sonatas e tocábaas. Gocei moito coa súa música. De Mozart, que vou dicir? É o divino». «De Franz Schubert, algunhas obras moito, outras pouco… Mendelssohn desde logo. A obertura de O soño dunha noite de verán, é realmente un prodixio, un auténtico milagre… Non tiven moito entusiasmo por Schumann. Lino, toqueino e non é santo da miña devoción». «Brahms empezou a interesarme e gustarme tarde, xa en Cambridge. Co seu «Quinteto para clarinete» apareceu ante min outro mundo. Despois lin o que dicía un crítico inglés, que Brahms non gusta até os 40 anos». «Por Debussy e por Ravel teño unha grande admiración. Non podo falar de preferencias determinadas. Cando me sinto unha miga neoclásico, Ravel. É máis duro, máis conciso aparentemente, sonoramente, máis espido, máis pétreo. Debussy o contrario. A tendencia que hai hoxe de tocar un Debussy sen atmosfera, sen cor, abstracto, é convertelo nunha especie de Ravel». «Heitor Villalobos, musicalmente falando, era un farsante. A nada rodeábaa dunha aparencia e facía todo un espectáculo, un todo espectacular, pero oco. A Villalobos salvouno, por unha parte, Rubinstein, que tocaba sempre A prole do Nené e miles de veces, como propina O polichinela, e por outra, os bos guitarristas Yepes, Bream, Williams, etc… Pero para min o de Villalobos pareceume unha farsa».