A cultura galega volve do exilio: Arturo Souto

Lembraba Arturo Souto (1902-1964) a súa nenez asociada á habitación na que o seu pai tiña o seu estudo de pintura, “non me cansaba de velo pintar”, recoñecía. Alfredo Souto Cuero, o proxenitor, dedicábase ao labor pictórico como afección, xa que a profesión coa que sustentaba á súa familia era a de maxistrado; con todo, levou a cabo unha obra non exenta de profesionalidade, que o fixo digno de premios e medallas en exposicións nacionais. Influenciado pola tendencia “plenairista”, o man a man co lenzo desenvolvíao en moitas ocasións no contacto directo coa propia natureza, excursións nas que asiduamente era acompañado polo seu fillo. As primeiras pinceladas Non é difícil, pois, imaxinarse ao rapaz atendendo a maneira de mesturar pigmentos, combinar cores, debuxar con lapis os inicios dun bosquexo, dar incluso as súas primeiras pinceladas sobre unha tea ou percibir ese recendo tan característico a aceites de liñaza e vernices. Nesta época, os artistas empezaban xa a utilizar os tubos de pintura que facilitaban o traballo no exterior, así que, quizá, fose tamén a primeira vez que vise ese “invento” que chegaba de Francia, país do que igualmente procedían as novas direccións estilísticas, un crisol de procedementos, formas e conceptos que convivían paralelamente con máis ou menos intensidade entre os creadores, que aínda se movían entre o costume académico e os novos e diversificados itinerarios da modernidade. Entre esas vivencias familiares nacerá o interese de Arturo Souto pola pintura. Ao longo de toda a súa traxectoria distintas circunstancias, artísticas e vivenciais, irán axudando a definir á súa creación. A súa formación inicial comeza en Sevilla, localidade na que estaba destinado o seu pai, pero será en Madrid onde se ratifica na súa convicción de vivir da arte. Aquí recibe clases na Academia de San Fernando e asiste con frecuencia ao Museo del Prado para estudar a obra dos grandes mestres. O ambiente madrileño bulía entón entre faladoiros e todo tipo de actividades culturais. Tanto as leccións técnicas recibidas en casa como aqueloutras cursadas nas academias, así como os vínculos coa avanzada intelectual reunida ao redor do faladoiro da Granja del Henar e o activismo da Residencia de Estudiantes, non farán máis que reafirmalo na vía da pintura. Neses ambientes madrileños coincidirá, entre outros, con Valle-Inclán, Gómez de la Serna, Dalí, Maruja Mallo, Eugenio Granell e Aurelio Arteta. Estas experiencias foron fundamentais para afastalo da mirada tradicional e encamiñalo cara ás novas tendencias con curiosidade e ganas de renovación. O ambiente madrileño bulía entón entre faladoiros e todo tipo de actividades culturais En 1925 adhírese ao reivindicativo Manifiesto de los ibéricos, no que se reclaman alternativas á estética oficial establecida. Souto séntese xa no seu ambiente, e de agora en diante a súa posición será clara, situándose en afinidade cos artistas e escritores que saudarán o nacemento da Segunda República. O pintor formará parte así mesmo dalgunha das exposicións colectivas, como a denominada de Arte galega no Palacio del Retiro en 1928, e individuais como a da Casa de Galicia (1925) e a sala do Ateneo de Madrid (1929). A valoración do seu traballo O creador galego exprésase a través de procedementos que foi traballando nestes anos nos que xa o seu nome comeza a valorarse entre críticos, compañeiros e coleccionistas. Traballará tendo como referencia o debuxo de base para a pintura ou como produción independente. As súas ilustracións, bosquexos, apuntamentos, moitas das súas estampas trasladarán o interese por un dos motivos de maior aceptación: as escenas de tabernas, portos e bordeis. Non serán as únicas, domina os procedementos e adáptaos, xunto ao estilo, aos distintos asuntos e, tamén, ao reclamo dos seus clientes. O retrato burgués, toureiros e “majas”, máscaras, bodegóns, paisaxes... constituirán a súa ampla temática. Ao mesmo tempo, colabora en diferentes revistas e ilustra libros como o do escritor hispano-cubano Alfonso Hernández-Cata, titulado Manicomio, con debuxos nos que se aprecia o valor ecléctico da época, facendo gala dun surrealismo metido de cheo nas paranoias do propio argumento. Na capital de preguerra vívense momentos de intensa actividade literaria e artística, impulsada en gran parte pola Xeración do 27, grupo que nun cruzamento continuo de interpretacións entre poetas e artistas exploran os moitos movementos que vibraban con vehemencia no resto de Europa. A pintura de Souto defínese, desde esa atalaia de ensaios e revolución, dentro dunha figuración expresionista, desvinculada do patrón tradicional. Os paneis que realiza para o Círculo de Belas Artes de Lugo en 1930, ademais de simbolizar a vinculación con Galicia, son o modelo claro da súa aposta. Estes traballos evidencian o que será unha das súas liñas de proceso de aí en diante: cadros de gran formato e un espazo tecnicamente moi estudado, con puntos de fuga, cromatismo sobrio, perspectiva e planos marcados... Pero a forza compositiva non vén unicamente por méritos formais, máis ou menos académicos, son as anotacións a unha estética de volumes xeometrizados e figuras corpulentas, que chega a lembrar a etapa clásica de Picasso e algunha composición de Andre Lothe ou Aurelio Arteta, e sobre todo a mensaxe narrativa, cunha chamada á identidade do sinxelo e os valores da terra. A Souto, cómodo na estética figurativa, non lle resultará difícil apropiarse de xestos que destacaban na pintura dos valori plastici de De Chirico ou Mario Sironi Se Madrid é un dos piares de inicio, a finais da década dos vinte e inicios da seguinte Roma e París serán os de ampliación de coñecementos, lugares para contactar directamente coas últimas tendencias. En ambos os dous países poderá ver as preferencias plásticas que imperaban na época de entreguerras, unha circunstancia esta que marcará a liña dos realismos europeos nun rápel à l’ ordre interpretado con particulares matices de orixe, pero en calquera caso participando dun estilo obxectivo afastado de orzamentos abstractos ou cubistas. A Souto, cómodo na estética figurativa, non lle resultará difícil apropiarse de xestos que destacaban na pintura dos valori plastici de De Chirico ou Mario Sironi, achegando a espacialidade da pintura metafísica nalgunhas das súas obras. As características da súa tarefa artística, harmonizando trazas de filiación popular galega coas vangardas europeas, forma parte dunha inquietude compartida con outras figuras da época como os pintores Carlos Maside, Colmeiro, Torres, Seoane, o escultor Eiroa, o escritor Rafael Dieste e o músico Bal y Gay; a este grupo de renovadores tamén se asocian pintores mesmo máis novos como Laxeiro e Isaac Díaz Pardo. Todos coinciden no interese pola rexeneración da arte e a cultura xeral en Galicia, reivindicándose ante a xeración anterior, a de Nós, como o grupo da avanzada vangardista. O tratamento que Souto dá á súa pintura, coa corporeidade dos seus protagonistas e a pastosidade das súas pinceladas, que irá engordando co tempo, levan a definir o seu estilo, igual que o dos seus compañeiros de xeración dentro da denominada “estética do granito”, que Luís Seoane conectará á tradición medieval das esculturas románicas. En 1931, Arturo Souto subscribe o Manifesto da Agrupación Gremial de Artistas plásticos, que tamén asina Rafael Dieste, unha declaración que se erixía nun “novo testemuño das esperanzas que unha gran parte do pobo español había posto na República”. Nos anos seguintes o seu compromiso lévalle a participar nas Misións pedagóxicas e colaborar con estampas críticas en distintas e regulares publicacións. Cando se produce o golpe de estado militar, Souto desprázase a Valencia, onde se concentra o goberno republicano, e alí coincide con Castelao e Dieste. É en México onde desenvolve o seu labor e onde mesmo chegará a ser un autor moi recoñecido Coa guerra en marcha, o pintor acaba reflectindo o horror da mesma nos seus debuxos, pezas que se asoman ao abismo da crueldade elevando o tema a categoría universal. Na mesma liña expón en 1938 en Bruxelas motivos de guerra, cadros ao óleo que dalgunha forma lexitiman o momento que se estaba a vivir. Coa súa muller e fillos pasará os dous últimos anos da guerra entre Bélxica e Francia, embarcando definitivamente desde Bordeos cara ao periplo do exilio americano: A Habana, Nova York e desde alí, en 1942, a México, país no que desenvolve o seu labor e onde mesmo chegará a ser un autor moi recoñecido. A relación cos muralistas e a visión da luz e a cor do novo país terminarán por notarse na súa ampla e importante produción, de xeito particular nas súas paisaxes. En México segue en estreito contacto con compañeiros de éxodo como Bal y Gay, León Felipe, José Moreno Villa, Jorge Guillén, Aurelio Arteta e especialmente con Florencio Delgado Gurriarán, Luís Soto, Elixio Rodríguez e Carlos Velo, cos que participa nos anos cincuenta na revista Vieiros, aberta “a calquera idea literaria, artística, filosófica, sempre que fose antifascista e non se apoiase na ditadura”. Arturo Souto foi o seu asesor artístico, o que confirma que o seu compromiso político seguiu vixente ata os seus últimos momentos. Á súa morte, acaecida en 1964, Luís Soto dixo da súa pintura que eran “os berros de un pintor social”. Debuxos da guerra Picasso dixo que a arma de guerra contra o inimigo máis forte é sempre a arte. Souto pinta e debuxa sen parar no taller da Alianza de artistas antifascistas pola defensa da cultura en Valencia. É o ano 1937 e, aínda que manterá os motivos habituais da súa pintura como retratos, escenas de bordel e espidos fundamentalmente por unha cuestión de mercado, será o álbum Os debuxos da guerra a ferramenta máis eficiente e precisa de divulgación dos episodios de resistencia e de loita da contenda. Estes debuxos e algunhas litografías, publicados en Madrid, El Buque Rojo, Octubre, Nueva España, Nova Galiza ou La Hora, o mesmo que ocorre con Galicia Mártir e Atila en Galicia realizados por Castelao, serán a parte máis visible da traxedia, cunha posta en escena estudada, aplicada desde unha construción con sentido espacial e intención expresiva. Souto cando debuxa non deixa de ser o pintor de técnica exquisita que mide a forma, o tamaño, a colocación dos distintos elementos ou o sutil xogo de luces e sombras, nin tampouco deixa de ser o artista que bebe da tradición de Delacroix ou Goya. Souto cando debuxa non deixa de ser o pintor de técnica exquisita A simboloxía falanxista e nazi que introduce nalgunhas das composicións son a constatación dunha denuncia que revela o mellor modo que ten de expresarse: a súa arte. Luís Seoane ao analizar estas estampas engadiu ademais un ingrediente social ás mesmas: “Os soldados en guerra de Souto son, en xeral, homes do pobo, labregos e traballadores trocados en soldados por convicción ideolóxica, voluntarios os máis na defensa dos ideais e das institucións que tiña creado a República”.