A cultura galega volve do exilio: Ernesto Guerra da Cal

Esa estadía quiroguesa de Ernesto marcaríao o resto da súa vida, como el mesmo recoñecería en moitas ocasións. Educouse coa súa tía Tereixa, ‘Teteyo’, “Tía e mai, que gorentou a minha infancia no Sil con mundos solerminhos de fantasía poética”. Viviu en San Martiño de Quiroga até os 9 anos. Após unha curta estancia dalgúns meses na capital do Estado, Madrid, volveu a Quiroga deica os 12 anos e regresaría a ela durante as vacacións do verán. Estudou Filosofía e Letras e Dereito en Madrid, onde entrou en contacto coa Xeración do 27, amizando co mesmo Federico García Lorca. Ernesto tivo unha participación esencial na elaboración dos seis poemas galegos de Lorca. Nun deles, mesmamente Nouturnio do adoescente morto, cita o río Sil. Combateu coas Milicias Galegas durante a Guerra Civil, chegando ao grao de capitán, e exiliouse en USA ao rematar a contenda. Fíxose un especialista no escritor portugués Eça de Queiroz e foi Catedrático de Lingua e Literatura portuguesa na Universidade de Nova York até a súa xubilación, en que, despois de pasar por Estoril, Londres e Nova York, retornou definitivamente a Lisboa, onde finou o 28 xullo de 1994. Escribiu unha longa morea de libros entre os que salientan Lúa de Alén-Mar e Rio de Sonho e Tempo, publicados por Galaxia en 1959 e 1963, o segundo con limiar de Otero Pedraio. Nesas obras recorre subxacente a presencia de Quiroga como un paraíso perdido e desexado, ancorado e sublimado na memoria. O río Sil é mesmamente ese río de soño e tempo. Sendeiro de correspondencia Nos ano 1980 encetaríamos un largacío sendeiro de correspondencia que mantiña como exclusivo e amoroso vencello a nosa común relación con Quiroga. En Ernesto o val de Quiroga era a dorna que navegaba polo río do recordo até chegar ó porto dun paraíso, gardado no recanto máis íntimo da memoria, un latexo cordial da telúrica e priscialianista unión coa Patria Grande: Galiza. Gorentoume con cartas, ateigadas de emoción saídas das cordas máis cordiais do corazón, e de lembranzas nostálxicas da nenez quiroguesa. Dela conservaba unha teimuda e saudosa intensidade presencial, como pode observarse nunha misiva hológrafa, datada o 20 de xuño de 1989. Describe e relata polo miúdo paisaxe e paisanaxe, como se gozase dunha estancia viva, actual e actuante, cando xa estaba afastado da terra dende 1936 por mor da contenda incivil e pluscuancivil. O 23 de novembro de 1986 sorprenderíame con un poema, datado en Estoril, dedicado a min mesmo e ó meu avó Ricardo. O poema titulouno Fuga e na versión publicada n'A Nosa Terra, Nº 294, 5 de xuño, 1986, p. 18, trocou o nome polo de Escapadela. O 3 de agosto de 1989 fíxome o galano dun novo poema, Alucinação, dedicado a min e máis á miña dona Maribel. É un verdadeiro laio rosaliano por unha Galiza magoada e crucificada e un berro clamoroso por unha nación fisterral liberada. Nin o tempo, nin a distancia, nin o exilio, foron quen de esborrallar do seu castelo inexpugnable o paraíso quirogués, metáfora e metonimia de Galiza. A Guerra do 36 fracturou o Estado Español en dúas zonas, a rebelde e a republicana. Ernesto ficou na parte republicana e coa derrota marchou en 1939 ao exilio. Racharíase a vinculación física coas terras quiroguesas, pero non o ronsel espiritual que deixan a memoria e a saudade. Estrutura vital A estadía quiroguesa resultou determinante no artellamento da estrutura vital de Ernesto, como el mesmo apadroa coa testemuña da súa poesía e da súa abundante correspondencia. A presencia quiroguesa permanecería decote como as xerfas dun paraíso que onda tras onda bican a praia da memoria ou como o ronsel dun castelo paradisíaco, virxiliano e inexpugnable, chantado no mastro da lembranza. O seu tránsito á patria grande, a galega, procurouno a través da patria pequena, a tribo quiroguesa. Podemos ollar este pensamento, se reparamos nos seus dous primeiros poemarios, Lua de Alem Mar e Rio de Sonho e Tempo. O primeiro enceta con un adral quirogués: a dedicatoria a ‘Teteyo’. O segundo, dedicado á súa nai, leva un anaco da paisaxe quiroguesa no mesmo título. Afirma o gran persoeiro Don Ramón Otero Pedraio, autor do limiar que o río de sonho non é nin máis nin menos que o Sil. Se viaxamos polas interioridades de Lua de Além-Mar a presencia quiroguesa case devén asoballante, xa que a meirande parte dos poemas supoñen un verdadeiro paseo pola infancia. En Rio de sonho e tempo no primeiro poema, Mais uma vez, o poeta "percorre passeante solitario as ribeiras ridentes e nevoentas" do seu "rio do tempo", visita "o vale sem regresso" dos "ontens nostálgicos perdidos" e recobra o "remoto sabor do pão antigo" na vella mesa. Adorna os curtos versos de Ontem de cor e agua a dedicatoria a "Uxío Novoneyra, cantor do Courel", co seu inmorredoiro poemario, Os Eidos. O libro Futuro imemorial (Manual de velhice para principiantes), recolle poemas de diferentes datas. Mesmamente nun deles, Paraíso da Memória, datado en 1963 na cosmopolita cidade de Nova York, define de xeito luminoso na frontaría e no contido a transparente, viva, sólida, latexante e insepulta presencia do val quirogués como un espello, "tanque cheio de luz", a través das limpas imaxes da avoa cosendo, os papeis da parede, a xanela, o abellón que bate contra os vidros, o gato, que dorme indolente no sofá, e as fotos da inocencia branca-azul da primeira comuñón. Coa xubilación da Cátedra novaiorquina e a súa instalación, na compaña da súa idolatrada Elsie, en Estoril, enceta de novo o proído, so adurmiñado, mais endexamais esquecido, da matria quiroguesa e da patria galiciana. O poema Patria, datado en Estoril no ano 1984, é a máis fermosa, nidia, fiel e emocionante testemuña filial do seu amor a Galiza como un náufrago desesperado ama a costa afastada que nunca avistará. No poema, datado en Estoril no mes de Santos de 1984, do libro Deus, Tempo, Morte, Amor e outras bagatelas, titulado Nocturno en dó de peito, retornan os vellos donos da fantasía poética de Lua de Além-Mar e Rio de Sonho e Tempo. En toda a poesía de Ernesto repítense teimudamente unha ringleira de termos, todos eles relacionados directa ou indirectamente con Quiroga, que se resumen nesta concepción nuclear: a saudade nostálxica dunha remota infancia nun solpor outonal no val verdemar de Quiroga, garnido pola serpe do Sil á luz do luar, é o paraíso inexpugnable da lembranza e da memoria, videira que liga ao desterrado ca súa gran, ben querida e verdadeira patria: Galiza. A miña relación epistolar con Ernesto principiou a comezos da década dos oitenta, cando se xubilou da cátedra e se estabeleceu en Estoril na compaña de Dona Elsie. Todas as cartas, que amosan unha fonda e sincera amizade, malia a distancia física, mais non espiritual, enxergaron o licor nostálxico da lembranza quiroguesa. A primeira epístola, longa, datada o 8 de xuño de 1982, respondía a unha miña anterior na que o convidaba a visitar o val e lle relataba as miñas xestións para dedicarlle unha rúa na vila. Ernesto aludía a un poema de Rio de Sonho e Tempo, onde amosaba o seu fervente desexo de conservar na memoria a imaxe dunha Quiroga pura, ideal e non deturpada: "Non toques a lembrança branca frol de penuxen que do sopro mais leve se dispersa no ar. O calix que contén o vinho do recordo é cristal de saudade e quebra só de olhar. Nunca voltes do esilio en procura de aromas do remoto xardín dos anos idos -o teu retorno os tornará perdidos e xa máis nunca os poderás lembrar. Deixa a memoria livre inventar a verdade das cousas que pasaron- sen pasar”. Ademais das citadas, salientan outras obras: Antología poética (1985), Deus, tempo, norte, amor e outras bagatelas (1987), Seis poemas a Rosalía de Castro (1988), Espelho cego (1990) e Caracol ao Pôr-do-Sol (1992). Unha figura senlleira da historia da Galiza A síntese do pensamento de Ernesto Guerra da Cal enxerga claramente os seguintes trazos, todos eles dialecticamente interdependentes: 1.- A matria da infancia, o val de Quiroga, é o paraíso nostálxico sublimado na memoria, na liña do poeta xermano Rilke (a patria é a infancia). O Val é metáfora, metonimia e barazo umbilical xunguidor co segundo trazo superior, Galiza. 2.- Ernesto Guerra da Cal era nacionalista galego e para el a verdadeira patria era Galiza, que a levou sempre no seu pensamento e no seu corazón, como “a custodia leva a hostia” e gardou dela unha lembranza inesquecible como un xardín inexpugnable no edén da memoria. 3.- Segundo Ernesto, a patria Galega estaba secularmente oprimida e necesitada urxentemente de redención e liberación e o seu elemento máis definitorio era a Lingua, na concepción de Fernando Pessoa (“a minha pátria é a lingua”), lingua que debía mirar ineludiblemente cara o mundo da lusofonía e do reintegracionismo. 4.- Ernesto Guerra da Cal é sen ningunha sombra de dúbida unha figura senlleira da Historia de Galiza, unha personalidade extraordinaria do nacionalismo galego dende a perspectiva republicana e independentista e un personaxe cumio da Literatura galega. Eugénio Lisboa exprésao nestas verbas moito mellor ca min: “Professor, crítico, ensaísta, poeta, ele é, sobretudo, um homem prodigiosamente vivo: atleta, operário (construiu uma casa com as suas próprias mãos), soldado (combateu, na Guerra Civil de Espanha, do lado republicano), ex-amigo de Lorca e de não seu quantos mais, Guerra da Cal é um daqueles homens a quem o imenso saber não arranja maneira de ressequir. [...] Seria fastidioso, interminável, e pouco adequado inventariar aqui, de modo exaustivo, a bibliografia deste grande trabalhador e dinamizador de cultura, deste galaicoportuguês de dimensões universais, deste mestre supremo de língua e literatura, deste sage sedutor, deste grande civilizado que é também um invulgar mestre de viver". (Eugénio Lisboa, Colóquio Letras, Julho-Dezembro 1992; e Agália, Outono 1994).