Noia, Novexil, Nóvoa, Oia, Orxeira, Oubiña e Outeiro

Son 69 os concellos contan na actualidade con persoas apelidadas Noia, encabezados polos municipios de Trazo, Val do Dubra, Ordes, Tordoia e Ribadumia. Así e todo, os individuos que o usan, preto de 4.600, fano na forma non restaurada Noya. Entre outras persoas destacadas gustamos de mencionar a: Camiño Noia Campos, profesora emérita da Universidade de Vigo e autora, entre outras obras, de Contos galegos de tradición oral; Xosefina García de Noia, tamén coñecida como “Pepa Noia” (1921-2015), de ascendencia galega e cofundadora da Asociación Madres de Plaza de Mayo; o propio Moncho Reboiras (1950-1975), que tiña por segundo apelido Noia; así como o triatleta Xavier Gómez Noya. Alén de existir o lugar homónimo en San Cristovo de Xavestre (Trazo) e O Campo de Noia en Santa Mariña de Obre (Noia), no concello noiés tamén existe unha entidade do poboación de igual nome có municipio e cá freguesía de San Martiño. Esta histórica vila, outrora amurallada, xa aparece citada na confirmación que a condesa de Galiza, Urraca, lle fai á Igrexa de Compostela en 1112 en razón da dádiva que efectuara o seu marido –Raimundo– en 1107 (“et hereditatibus quas habeo in Pistomarcos et in Noia et in Compostella”). Como apelido ou denominación familiar o Tombo de Toxos Outos fornécenos co nome de varias persoas, unha delas, Pedro Fariña de Noia (Petrus Farina de Noya), segundo reza nun texto de 1187; María Diéguez de Noia (Maria Didaci de Noya) e Martiño de Noia (Martinus de Noya) polo ano 1231; e, entre outros máis, Xoán Diéguez de Noia (Johannes Didaci de Noya), por 1237, e o xuíz Martiño Ares de Noia (Martinus Arie, iusticarius de Noya, outras veces citado como Martinus Arie de Noya) por 1254. Dous son os lugares que levan o nome Novexil (ambos en Ponteareas), así como outros dous denominados Novexilde que se localizan en Friol e Val do Dubra. Os primeiros, seguramente, viñeron a formar o apelido homónimo, que hoxe só conta con 300 persoas usuarias, asentadas nos concellos de Marín, Vilaboa, Pontevedra, Camariñas, Ames e A Coruña. Nicandro Ares Vázquez, nos seus Estudos de toponimia galega, considera que o lugar de Nuxilde procede do antropónimo xermánico Novegildus, igual que, ao noso entender, os topónimos Novexil e Novexilde. Estas denominacións crearían, como dixemos, o apelido Novexil ou Novexilde, que ten recollido unha das primeiras referencias no Minutario notarial de Pontevedra (1433-1435), que transcribe Ángel Rodríguez González e José Armas Castro. Nun texto do 6 de abril de 1433 Gonçalvo do Carvallal do Berraldo (morador no couto de Marín) traspásalle ao labrego Fernando de Novegilde (tamén dese couto) e á súa muller Costança Gonçalves o bacelo do que antes gozara Ares García de Rajoo. Do antropónimo xermánico “Novegildus” proceden os topónimos Novexil e Novexilde Lembrando a Gonzalo Navaza, Luz Méndez sinala que Nóvoa é un topónimo exclusivamente galego, nado na época da Gallaecia romana a partir do adxectivo latino feminino Nouula cun sufixo diminutivo. Ese termo vai ligado a unha Villa Novula ou Ecclesia Novula “que lle poderían ter dado orixe ao topónimo”. Curiosamente no Tombo de Celanova, e con data do 19 de agosto de 1061, existe unha doazón do rei Fernando I pola que ese mosteiro consegue un predio en Compostela que fora da condesa Odrocia Gudestéiz, a mesma que xunto coa súa filla Elvira (Gyloira) lle axuda ao conde Munio Rodríguez, neto e fillo delas, respectivamente, a que se rebele contra o monarca en 1061. Un fermosísimo parágrafo, transcrito por Andrade Cernadas, afirma a existencia do castelo de Nóvoa, que polo interese que esperta reproducimos de forma fragmentaria: “Et fuit ipso solare de Odrocia comitissa quem pro isto pretio et cartas firmitatis habuit usque quando revellavit nobis cum filia sua Gyloira et cum nepus suum comitem Monnium Ruderici in nostros castellos Monte Roso, Gravulio, Alva de Buvale, et Novula, seditiones et scandalum mittens in terra Galletie, ob cuius astucia fraudulenta persequimur illum et fugiente in montibus iuditio Dei a nostris militibus comprehensus vinculis retrudi iussimus”. Concretamente en Carballeda de Avia existe a parroquia de Santo Estevo de Nóvoa. Segundo o que se conserva da diplomática do mosteiro de Montederramo, sábese que por 1257 é tenente de Caldelas domni Petri Iohannis de Nouoa. Por outra banda, gobernaron a diocese ourensá Pero Anes de Novoa (1286-1308) e Gonçalvo de Novoa (1320-1332). Actualmente o apelido debería levar acento gráfico no primeiro “o”; porén, a versión máis habitual non o emprega, debendo corrixirse. Son máis de 9.225 persoas as así apelidadas, que abundan en Vilamarín, A Peroxa, Carballedo, Coles, Quintela de Leirado, Vilar de Barrio, Baños de Molgas e 130 municipios máis. Usaron este apelido o reputado médico Roberto Nóvoa Santos (1885-1933) e o mariño, natural de Maceda, Xoán de Nóvoa (ca. 1460-1509). Este último persoeiro, alcaide menor de Lisboa, descobre a Illa da Ascensión (en pleno Atlántico), así como outra localizada na zona máis estreita do Canal de Mozambique, que leva o seu nome (île Juan de Nova) e unha situada no arquipélago das Seychelles –de 26 quilómetros cadrados– bautizouna como Agaléga. Gonzalo Navaza e Luz Méndez sinalan que Nóvoa é un topónimo exclusivamente galego que xorde a partir do adxectivo latino “Nouula” Oia, por outra banda, é un apelido usado por preto de 500 persoas e unicamente na forma castelanizada Oya. Once son os concellos nos que existe entre os seus habitantes, encabezados polo Porriño, A Pontenova, Mos, Salceda de Caselas e Tui. Ademais do municipio de Oia, existe a freguesía de Santa María de Oia, que é a capital deste concello, no que se ergueu un importante mosteiro cisterciense. Segundo Edelmiro Bascuas, “es este un topónimo claramente prerromano” que ten vinculación coa auga, aínda que a súa etimoloxía resulta ambigua. No que atinxe á utilización como apelido, queremos traer até estes parágrafos unha concesión do 20 de xullo de 1537 que o cóengo Lopo Raposo, como procurador do deán ourensán e tudense Gómez Vallo, lle fai a “Álvaro d’Oya, vezino de la felegresía de San Juan d’Amorín” de “dos rodas de molinos sytos en el río Pedrín, que se dizen de Fayán, en la dicha felegresía, en el obispado de Tuy”. En 1556 o reitor da universidade compostelá, Rodrigo Rodríguez, entrégalle en foro a “Álbaro do Porto, notario del número de la villa de Vigo, que estava presente, por su vida e de su mujer Juana de Oya (...) el dicho lugar e casal que se dize de Meira, enteramente, que es de la sincura de la yglesia e beneficio de Santa María de Meira, perteneçiente a la dicha universidad”. Unha das persoas máis coñecedoras da toponimia galega, Fernando Cabeza Quiles, defende a tese de que a denominación da freguesía cambadesa de Oubiña procede de albinea ou albina, terra brancacenta ou areosa. Alén da parroquia de San Vicenzo de Oubiña, existen catro topónimos máis vinculados con ese termo: Pena Oubiña (Cambre), Oubiña (Marín), A Penoubiña (Paderne e Vimianzo). Noutra orde de asuntos, unhas 3.000 persoas úsano como apelido; a maioritariaé a forma correcta, que se estende por 29 concellos (A Illa de Arousa, Cambados, Vilanova de Arousa, Ribadumia, A Lama...). Curiosamente, a forma Ouviña rexístrase na banda dereita da Arousa (A Pobra, Boiro, Ribeira, Rianxo...) e seis concellos máis. Ao longo da Baixa Idade Media non son poucas as persoas así apelidadas. De aí que teñamos, por exemplo, unha Tareija d’Oubiña (1433), un Afonso Garçía d’Ouviña e certo monxe de Poio denominado Frey Rodrigo de Ouviña, tal e como se recolle no Minutario Notarial de Pontevedra. Interesante resúltanos un pergameo (conservado no AHN dentro dos fondos do mosteiro de Santa María da Armenteira) no que se redactan as últimas vontades de “Roy d’Ouvyna, notario de Caldas de Rey e de Salnés”. Nelas cítase a “Bouça d’Ouvyna, em Fafináns” e a data destas é do 26 de agosto de 1457. Actualmente leva o citado apelido José Luíz Oubiña, fotoxornalista de orixe galega, asentado en Vilagarcía de Arousa e nado en Curitiba (O Brasil). Se nos guiamos de Edelmiro Bascuas, Oia é un topónimo claramente prerromano Con respecto a Outeiro, Anxo Rodríguez Lemos sinala que é o resultado do termo latíno-galaico altarium, co significado orográfico de pequena elevación no terreo. Non menos de 550 lugares presentan este topónimo, así como un concello (Outeiro de Rei) e sete parroquias: Santa María do Outeiro (en Castro de Rei e Quiroga), San Salvador de Outeiro das Camoiras (Lugo), San Xoán de Outeiro de Rei (no concello homónimo), San Cosme de Outeiro (Outes), San Miguel de Outeiro (Vilamartín de Valdeorras) e Santa María de Parada de Outeiro (Vilar de Santos). No plano antroponímico, 42.900 persoas usan o apelido Outeiro; son maioritarias as que o fan na forma castelanizada Otero. Deste último xeito distribúense por 260 concellos (encabezados pola Illa de Arousa, O Grove, Bueu, Sanxenxo e Beariz), e na forma Outeiro mellor; por só 11 (A Baña, Malpica de Bergantiños, Negreira, Lousame, Carballo...). No Tombo de Toxos Outos localízase un texto do 22 de febreiro de 1168 no que se fai mención dun Petrus de Outeyro. En 1304 “Affonso Álvarez, prelado de San Jullao”, xunto a “Domingo Pérez d’Outeiro, seu fillo”, son citados nun pergameo “Feyto en Outeyro de Carrazedo eno bispadigo d’Ourense”. Levan este apelido, entre outras persoas da cultura galega, o intelectual, nado en Ourense, Ramón Otero Pedrayo (1888-1976); a prestixiosa bailarina valguesa, que triunfa nos escenarios de Francia, Carolina Otero (1868-1965); Davide Senén Outeiro (un dos fundadores do emblemático grupo musical Xenreira); o escritor David Otero, biógrafo de Alexandre Bóveda, Castelao e Dieste, entre outros; o arqueólogo Xosé Suárez Otero, alma máter dos estudos que xiran ao redor do santuario galaico do Facho de Donón; e a doutora en historia Alexandra Cabana Outeiro, cofundadora de Murguía: Revista Galega de Historia.