Aguiar, Aldrei, Amboaxe, Ameixeira, Ameixeiras, Ameixenda, Ameixide e Araúxo

Ben antigo resulta o apelido Aguiar, que procede de idénticos topónimos esparexidos polo noso país e que dan conta, como abundancial que é, dun lugar onde aniñan ou hai moitas aguias. Concretamente en San Fins de Brión (no concello homónimo), San Pedro de Río (A Fonsagrada), Santiago de Fontao (Vila de Cruces) e San Salvador de Landra (Vilalba) comprobamos lugares así denominados, velaí incluso que na primeira das freguesías referidas exista unha antiga fortaleza, tal e como xa documentaba Sancho IV, fillo de Afonso IX “O Sabio”, por 1282. Vexámolo nun extracto: “los castiellos de Rocha Forte, de Ialles, d’Oeste, de Lobeyra, de Sant Payo de Lodo et de Cotobade, de Daravo, de Alcobre, de Santa María de Lançada, de las Encroves, d’Aguyar et de las torres de Padrón et de Teyx et de la cibdad de Santiago”. En terras luguesas existen tres freguesías baixo esta denominación: San Clodio e San Lourenzo de Aguiar e Santa María Madalena de Sobrada de Aguiar, todas no municipio de Outeiro de Rei. Estas serviron –outrora– para dar nome a un antigo arciprestado da diocese de Lugo, tal e como documenta María Xosé Portela Silva. Porén, existen asemade os topónimos do Pazo Aguiar en San Xiao de Castelo (Cervo) e O Pereiro de Aguiar en San Salvador de Prexigueiró (O Pereiro de Aguiar). Amais disto, tamén se fai visíbel en Portugal, nomeadamente en Barcelos e Viana do Alentejo; así como no Brasil o municipio de Aguiar pertence ao estado da Paraíba. A diferenza doutros apelidos, este abonda na súa forma galega, sendo residual a castelanizada. Se nos mergullamos nos documentos que se conservan no AHPOu certificamos por 1305 a existencia dunha muller, pertencente ao estamento privilexiado, de nome “dona Orraqua Fernández, filla de Fernán Rodríguez d’Aguiar”. O pouco habitual apelido Aldrei xorde mercé do topónimo existente en Marrozos (Compostela). Este, á súa vez e segundo Boullón Agrelo, procede do antropónimo Alderedo. A diferenza doutros apelidos, Aguiar abonda na súa forma galega, sendo residual a castelanizada Como nome de persoa xa se rexistra no Tombo de Celanova, concretamente cando un tal Aldretum, a súa filla Hodrozia e outros particulares entregan en doazón ao abade de Celanova, o 26 de setembro de 922, a basílica de San Vicenzo, fundada entre Arnoia e Limia. En relación co lugar de Aldrei, conseguimos documentalo nun pergameo que se custodia nos fondos da Fundación Penzol, datado en 1332, e polo que Domingos Pérez vende “quanta herdade eu ey e me perteeçe por parte da dita mina madre enno Fontao, de entre Andrey do Sisto, que he na fryglisía de Santa María de Marroços”. Este lugar, sen dúbida, fainos lembrar a escritora compostelá Iolanda Aldrei, autora d’O Grimório Azul de Samaná. Ao falarmos das poucas persoas que portan este apelido debemos sinalar que están asentadas, sobre todo, polos arredores composteláns, amais dos municipios de Teo, Vedra e A Coruña. A versión difundida é a que carrexa o “y” ao remate da palabra, síntoma evidente do proceso de castelanización. O topónimo Aldrei, segundo Boullón Agrelo, procedería do antropónimo Alderedo Igual que no caso antecedente, en perigo de desaparición fica asemade o apelido Amboaxe, pois pouco máis de trescentas persoas o usan e exclusivamente na forma Amboage. Asentan, sobre todo, nos concellos de Santiso, Melide, A Estrada e Cambre e, seguramente, obteñen esta onomástica do lugar homónimo localizado no primeiro dos municipios, e máis concretamente na parroquia de San Vicenzo de Ribadulla. Destas terras foi Andrea Amboage Barco, avoa do empresario ferrolán Ramón Plá Monge Pullés e Amboage, a quen o papa León XIII lle concede un Marquesado o 4 de abril de 1884. Este –previo expediente instruído polo Ministerio de Graza e Xustiza– leva a denominación de Amboage. Informa Gonzalo Navaza na súa Fitotoponimia Galega que Ameixeira é un topónimo que o Nomenclátor de Galiza constata nos concellos de Cesuras, Crecente, Gondomar, Ordes, Salceda de Caselas e Vigo. Mais na súa forma plural vese pola Cañiza, Carral, Forcarei, Guitiriz, Negreira, Muras e Ortigueira. Como comentario queremos sinalar que co termo latino myxila ou myxula designouse unha especie de ameixeira, árbore que tamén dará nome aos lugares de Ameixenda (rexistrado outrosí como apelido), Ameixedo etc. Curiosamente, as persoas denominadas Ameixeiras (aínda que nas formas con “j” ou “g”) concéntranse na terras de Santa Comba, Vimianzo, O Carballiño, A Estrada, A Coruña, Pontevedra e Vigo, sumando pouco máis de mil ocorrencias. Na forma con “x” asina o autor da obra Asasinato no Consello Nacional, Diego Ameixeiras. Por outra banda, a nivel histórico consérvase nos fondos do Hospital Real de Santiago o testamento dun posíbel fidalgo, de nome Garçía das Ameixeiras (veciño de San Miguel de Arca – A Estrada), pasado perante notario o 22 de xuño de 1540. A grafía de todos os Ameixeiras recollidos neste texto é “x” (como acontece tamén en Portugal). Nas últimas vontades afirma querer que o soterren no sinalado hospital, e que determinada cantidade monetaria pase á “obra de la yglesia de Santa María do Baño, que está al presente derrocada”. Outra das cláusulas deste texto reza así: “Yten, ruego y encargo a Pedro das Ameyxeyras, mi hermano, que tenga a cargo de mirar por las personas, e vienes e hazienda de mys hijos legítimos”. Segundo Gonzalo Navaza, da voz latina 'myxila', especie de ameixeira, derivan topónimos como Ameixenda, Ameixide e Ameixeiras, entre outros Por outra banda, coa forma en singular, Ameixeira, batemos cun contrato de compravenda do 15 de outubro de 1543 polo que o santiagués Xoán García de Santa Clara vende a “Juan Merchán d’Ameyxeira, labrador, vezino e morador de la felegresía de Santiago de Vilamayor (...) toda la parte e quynón de todas las heredades, casas y casares, montes e resýos, que yo tengo e me pertenesçen en las felegresías de Santiago de Vilamaior, e San Giao de Poulo, e San Juan de Buzcaz y en otras qualesquiera partes e lugares”. Volvendo ao topónimo Ameixenda, tres son as entidades de poboación galegas nomeadas deste xeito. Sitúanse na freguesía homónima de Santa María de Ameixenda (Ames), San Pedro de Nantón (Cabana de Bergantiños) e San Salvador de Pazos (Ponteceso). A estes habería que sumarlle a freguesía ceesa de Santiago de Ameixenda. Como apelido pouco habitual, e xeralmente coa forma Ameijenda, fica en vías de desaparición, xa que pouco máis de 200 persoas son así nomeadas. Concretamente aparece como apelido na bisbarra de Bergantiños, en Santa Comba, Oleiros e A Coruña. No ARG consérvase un pergamiño interesante ao respecto, procedente dos antigos fondos de San Martiño Pinario. Segundo o que se certifica nel, o 23 de marzo de 1123 Adosinda Pérez entrega a ese cenobio unha parte da igrexa de Santa María de Ameixenda. Como antropónimo conseguimos ler unha carta de arrendamento outorgada por Xoán Domínguez Vallo, “capellán de la capilla de San Payo de Antealtares”, a “Juan Nobo de Bardayo e Ruy da Ameyxenda Dorada, vezinos de la felegresía de San Martino de Cores”. Os bens motivo de contrato son a metade das rendas e froitos dos beneficios sinecura de Cores e Corme, e o período de vixencia tres anos contados a partir da data da concesión, ou sexa do 29 de xuño de 1534. Ameixide, coa mesma etimoloxía cos nomes anteriores, é empregado por menos dun cento de persoas e a súa difusión vese nas cidades de Lugo e A Coruña, así como nos concellos de Vilalba, Castro de Rei, Baleira e O Corgo. Curiosamente en Castro de Rei existe un topónimo con esta denominación e tamén na Pastoriza. Porén non debemos esquecer a variante Vilameixide que se constata en Navia de Suarna. De todos os individuos que o levan como apelido non identificamos quen o emprega na forma restaurada. Gabriel Feixoo de Araúxo elabora por 1617 o 'Entremés famoso sobre a pesca do río Miño' Dentro tamén da onomástica queremos dar conta do antropónimo Araúxo. Comenta Xosé Luís Méndez Ferrín no seu Consultorio dos nomes e dos apelidos galegos que existen algúns de orixe prerromana procedentes, a maioría, de topónimos. Porén, sinala que outra cousa é adiviñar cales son preindoeuropos, cales paleoeuropeos ou incluso celtas. Un deles é Araúxo, que quizais habería que adscribilo a algunha das entidades de poboación que portan ese nome nas parroquias de San Martiño e San Paio de Araúxo (Lobios) ou en Santa María de Araúxo (Maceda). Dentro da onomástica rexístrase entre os cen primeiros apelidos máis usados na Galiza, malia facelo con “j”. Vigo, Ourense, Pontevedra, Ponteareas, Redondela, A Coruña e Salvaterra de Miño son os concellos con máis número de habitantes que o usan, aínda que a maior densidade de poboación con este apelido fica en Arnoia, Lobios e Vilar de Barrio. A forma restaurada non era antano unha rareza, aínda que o notariado galego alternaba a expresión con “j” ou “x” de xeito indistinto. Un documento, conservado no AHUS, comeza deste xeito: “En la ciudad de Santiago, a cinco días del mes de junio de mill y seiscientos anos, ante mi, escrivano e testigos, pareció presente Vastián Palmero, vecino de la dicha ciudad, e dixo que por quanto el tenía en arriendo de Miguel de Araúxo, vezino que fue de la dicha ciudad (...) una casa sita en la Plaça del Campo desta ciudad (...)”. Dezasete anos máis tarde redáctase outro texto que se conserva entre os protocolos do ACS, e segundo o cal “don Tristán de Araúxo y Ulloa” é posuidor do “coto de Madarnás”, en terras do Carballiño. Actualmente usan este apelido, entre outros, os escritores Emilio Araúxo e Bieito Iglesias Araúxo, así como outrora o empregara o bispo galeguista Miguel Anxo Araúxo (falecido en 2007). Non queremos rematar este capítulo sen facer mención ao Entremés famoso en que se contine la contienda que tubieron los labradores de la feligresía de Caldelas con los portogueses sobre la pesca del Río Miño, e que foi composto en galego polo licenciado Gabriel Feixoo de Araúxo no ano 1671 (BNE, mss. 16717). Velaquí un texto interesante (importante) da historia da nosa literatura.