Couxil, (da) Cova, Covas, Cruxeiras, Currás, Currais, Curral, Dovao e Eixo

O topónimo Couxil tamén esperta en nós certo interese. Sitúase no concello ourensán de Cartelle o lugar así denominado e durante o medievo contou coa cualificación administrativa de couto xurisdicional. Xunto coas entidades de poboación de Sabucedo e Pereiras de Montes cítase nunha executoria (do 18 de agosto de 1491) pola cal Sancho García do Espiñal, oidor da Audiencia e do Consello Real, autoriza a veciñanza de Ourense para que poida empregar os montes e prados dos referidos lugares. Non lonxe de Cartelle queda o municipio de Barbadás e de aí será, un século máis tarde, “Juan de Couxil”, que aceptou devolverlle a Diego Ares, mercador santiagués, dez ducados que lle prestara. Vemos que aquel topónimo lles serve de antropónimo a distintas persoas, mais hoxe só o usan unhas 300, distribuídas polos concellos de Ourense, Celanova, Cartelle, Barbadás, Castrelo de Miño, Vigo, Toén e San Cibrao das Viñas. En Cornellá (Barcelona) ve a luz en 1996 a publicación periódica titulada Lúa: revista galega de cultura e pensamento, cuxo subdirector foi Xulio Coucil Vázquez. Voceiro da Asociación Cultural Galega Rosalía de Castro. Da mesma urbe é a revista Lúa Nova, na que así mesmo colabora o citado autor. Cova e Covas son topónimos de bastante importancia na xeografía galega, pois existen preto dunhas 20 freguesías con eses nomes ou ben derivados deles e unhas 150 entidades de poboación que levan na súa raíz o mesmo concepto. Guiándonos por Lorena Carrasco e Gonzalo Navaza, o termo cova pode aludir á existencia dunha apertura pétrea nunha zona rochosa (gruta), á presenza de minas de auga ou a que a orografía do terreo estea cova (afundida ou cóncava) cunha depresión no terreo, en palabras de Cabeza Quiles. No plano da antroponimia, algo así como 2.500 persoas levan o apelido Coba, Dacoba ou Cobas; ás que lles hai que engadir unhas 630 máis nas versións castelanizadas Cueva ou Cuevas. Das formas normativas Cova e Covas non hai rexistros, segundo o que traslada o ILG, mais a súa difusión polos concellos galegos é realmente significativa nas formas con “b”, xa que este apelido fica entre os 300 máis usados. Non debemos esquecer que tal antropónimo tamén se usou (e usa) nas variantes de Covas, da Cova e na castelanizada de la Cueva. O termo cova pode aludir á existencia dunha apertura pétrea nunha zona rochosa, Á presenza de minas de augaou a que a orografía do terreo estea cova (afundida ou cóncava) No plano histórico, e servíndonos das transcricións de Ángel Rodríguez González, no Libro do Concello de Santiago (1416-1422), compróbase que entre as testemuñas de varios documentos está un Gonçalvo Eans de Covas. Na diplomática daquel tempo pode verse que o apelido (en plural) non adoita ir precedido da contracción de “de” mais “as” (preposición e artigo), pois, de acontecer isto, sempre irá en singular (da Cova). Con respecto á utilización do apelido, queremos traer até aquí un outro exemplo, o do arrendamento que realiza “Jácome da Coba, labrador, vezino de la felegresía de Santa María de Figueiras”. O ben motivo de contrato é o “lugar e casal que se dize da Coba, sito en la dicha felegresía de Santa María de Figueiras”, que el tiña do “Hospital Real de la dicha ciudad” compostelá. Con data do 29 de abril de 1566 aparece asinado o texto; a persoa beneficiaria é “Alonso da Coba, vezino de la dicha felegresía”. Destacado profesional do mundo da ilustración galega é Xosé Cobas, un dos impulsores da histórica revista de banda deseñada Golfiño e deseñador do logotipo de ProLingua: Plataforma a prol da defensa e promoción da lingua. Na Idade Media existiu en Ferrol unha 'Rúa de Curugeyras' Cruxeiras suxíresenos como un topónimo e un apelido máis que interesantes. E aínda que existen lugares cos nomes de Curuxeiras, A Curuxa, O Curuxal e O Curuxeiro, tan só nos centraremos naquela forma, quer en plural quer en singular ou coas especificacións Cruxeiras de Abaixo e Cruxeiras de Arriba. Entidades de poboación así denominadas fican en San Tomé de Ames (no concello homónimo), San Xoán de Santeles (A Estrada), San Pedro de Carcacía (Padrón), Santa Uxía de Ribeira (Ribeira), Santaia de Gorgullos e San Cibrán da Vila de Abade (ambas en Tordoia) e San Vicenzo de Vilaboa (Valdoviño). Como apelido, na Galiza, só se rexistra nas formas Corugeira e Corujeira, usadas por unhas 35 e 200 persoas, respectivamente. É, por conseguinte, un apelido bastante pouco común, que se estende polos municipios de Pazos de Borbén, Redondela, Pontevedra e Vigo. Nos fondos da catedral de Ourense documéntase un casal da “Curugeyra, o qual foy de Johan Ordones, cavaleyro” polo ano 1336. Así mesmo, un Pero da Curugeyra ía ser demandado por María de Ordeiro por mor dunha débeda de catro fanegas de pan, segundo reza un texto de 1503. Con ese apelido existe outro documento conservado no ACS polo cal se sabe que o cóengo Francisco de Avellaneda, no nome do arcediago da raíña, recibe presentación de “Juan Pérez de Curujeiras, vezino de la felegresía de San Pedro de Carcazía”, da primeira voz no foro que se lle fixera a “María de Curujeiras, su madre”. De 1572 é ese documento, mais un ano antes Xoán Pérez de Curuxeiras recibira en arrendamento o “agro y heredad que se dize de Santiago, sito en el lugar de Corujeiras”. Por certo, segundo consta nun pergameo do 17 de xuño de 1435, unha rúa ferrolá denominouse desa maneira: Johan de Sarantes, escudero de Pero Fernandes d’Andrade, afóralle a “Afonso Menaya, que sodes presente e a vosa moller Marina Lopes (...) huna peça para huna casa que está enna Rúa de Curugeyras, da dita vila de Ferrol (...)”. Outros dous apelidos que queremos abordar son os de Curral e Currais. Como indicamos arriba, a forma en singular adoita aparecer xeralmente precedida da preposición e o artigo contraídos (do Curral), así que ambos os antropónimos non deixan de ser variantes. Mercé ás transcricións de Enrique Cal Pardo sinalaremos que en 1329 é veciño de Vilamaior (Mondoñedo) Affonso Fernandes do Curral. Ademais, por 1454 existe certa propiedade en San Xoán de Pena (Lugo) vinculada cunha muller que se apelida dese xeito. Trátase, de feito, dun “leyro que foy de Moor do Curral, chamado da Sobreçella, que a vos perteesçe [Afonso Martines] por donaçon que del fezo a dita Moor do Curral a o dito voso padre, Afonso Ares”. Na actualidade, tanto podemos atopar este antropónimo nas formas castelanizadas Corral (algo máis de 6.000 persoas) e Corrales (con máis de 500 ocorrencias), como na forma galega Currais, que é a menos abundante (176 individuos). No plano toponímico existen unhas 20 entidades de poboación denominadas Curral e 4 máis na forma plural. Curral é o espazo destinado a recoller o carro, vehículo de tracción animal. Procede do adxectivo 'currale' e ese do substantivo 'curru' Derivado do mesmo substantivo é o termo Currás, do que existen uns 75 núcleos de poboación así chamados e unha parroquia en Tomiño con ese nome, a de San Martiño de Currás. No plano da antroponimia, vén a ser un apelido con 2.050 ocorrencias, e dentro dos documentos históricos queremos facer mención dun “Pedro de Currás, mercader (...) bezino de la villa de Muros” por 1568. Se nos guiamos por Martínez Lema, a voz curral podería proceder do adxectivo currale, que deriva do substantivo curru, isto é, carro. Así as cousas, curral é o espazo destinado a recoller ese vehículo de tracción animal. Atendendo agora ao apelido Dovao, temos que indicar que resulta interesante unha carta de dote que o 21 de decembro de 1526 lle outorga “Lorenço do Bao, labrador, vecino e morador en la felegresía de Santa María de Çerdedelo” a “Ares de Villariz, pedreiro, avitante en esta çiudad de Santiago” para que contraia alianzas con “Taresa do Bao”, filla daquel. Observamos que a grafía aparece con “b”, aínda que a forma normativa e etimolóxica sería con “v”, do xeito que se contempla nun pergameo do mosteiro de Oseira, datado o 18 de xaneiro de 1404 e que comeza deste xeito: “Sabbeam quantos esta carta bieren como nós, dom Frey Afonso, abbade do moesteiro de Santa María d’Oseira et o gueto dese lugar, damos a vós Pero do Vao, et a vosa moller (...) a metade do noso lugar do Vao et a metade das nosas castannas de Pielas”. Na actualidade non menos de 30 lugares son así denominados, ademais de dúas parroquias, a de San Tomé dos Vaos (Mazaricos) e San Xoán dos Vaos (Ribeira de Piquín). Como apelido só hai na Galiza unhas 40 persoas que usan a forma Dovao, que vén sendo a correcta, pois procede do termo vadum (zona fluvial que se pode cruzar a pé). A versión maioritariamente estendida é Dobao que, aínda que ascende a pouco máis de 140 persoas, se concentra nas terras de Valdeorras, Vigo, Becerreá e a contorna da cidade herculina. Natural de Lugo é o cineasta e tradutor galego Antón (López) Dobao, autor do libro de poemas Caderno dos dereitos e das horas (1994). Nas proximidades da cidade de Santiago existen os lugares denominados O Eixo de Arriba e O Eixo de Abaixo, ambos pertencentes a San Simón do Eixo. Tras do Eixo fica en San Simón de Ons (Cacheiras – Teo) e outros lugares denominados O Eixo constátanse no concello de Foz, concretamente nas parroquias de San Xiao de Cordido e Santiago de Fazouro. Non son moitas as persoas que empregan este substantivo como apelido, e menos en galego. Aínda non ben 600 individuos o usan polas zonas de Xove, Cervo, Burela, Foz, Viveiro, A Laracha, Culleredo, Vigo, A Coruña e Compostela. Entre a documentación custodiada no AHUS existe un pergameo do 18 de setembro de 1260 que informa de que a compostelá Maior Pérez, veciña da rúa dos Ferreiros, e mais outras lle venden a Fernán Bibiánez todas as herdades que lles pertencen no “Villar de O Egio”, na freguesía de San Simón de Ons (Teo). Un exemplo do uso como apelido aparece no arrendamento que formaliza o 13 de novembro de 1524 o cóengo compostelán Xoán de Mondragón con “Gonçaluo do Ejo, labrador, vezino de la felegresía de San Chripstovo do Ejo, que soys presente, conbiene a saber que vos arrendo e doy en el dicho arrendamyento el my lugar e casal que se dize do Pineyro, que por otro nonbre se dize de Codeseda, syto en la dicha felegresía”. Entre as persoas que na actualidade así se apelidan está Xosé Eixo Branco, reputado profesor de matemáticas, defensor das ciencias en galego, investigador e un dos responsábeis do proxecto Descartes. Amais disto, aínda ten tempo para subir aos escenarios e exercer como actor de teatro.