Cereixo, Cereixa, Coia, Comoxo, (da) Costa, Costas e Costoia

Seguindo a orde alfabética dos apelidos galegos, queremos facer parada nun par deles simultaneamente: Cereixa e Cereixo. Tanto este como aquel teñen vinculadas as respectivas referencias toponímicas mais, como acontece con certos apelidos (Barreira-Barreiro, Carballa-Carballo, Ruza-Ruzo, entre outros), aínda que parezan diferentes poden ser o resultado dunha flexión de xénero. Cereixa, por exemplo, existe como topónimo: velaí aquel couto do que fora propietaria a histórica María Castaña. Un texto do 13 de xullo de 1348 así o recorda: “Sabean quantos esta carta virem commo eu, María Castanna, muller de Martin Çego, que foi, et eu Gonçalvo Çego et Afonso Çego, fillos dos ditos Martin Çego et María Castanna (...) damos quanta herdade et casas (...) avemos (...) enno couto da Çereyxa (...) sub signo de San Pedro de Çereyxa, aa iglesia cathadral de Santa María de Lugo”. O topónimo Cereixa constátase en San Salvador de Erbecedo (Coristanco) e do apelido homónimo, a hoxe en día, non quedaron máis que documentos históricos. Pola contra, chegan a un milleiro as persoas que usan o apelido Cereijo, que se distribúen polas xeografías de Manzaneda, Boqueixón, San Xoán de Río, Begonte, Touro, Ribas de Sil, Pobra de Trives, Moeche e uns 34 concellos máis. No que concirne á macrotoponimia, contamos coas freguesías de Santiago de Cereixo (Vimianzo) e San Xurxo de Cereixo (A Estrada), amais do lugar do Porto de Cereixo na primeira desas parroquias. Clara Iglesias Cortizo afirma que tal termo procede do seu análogo latino Cerasium e que identifica a árbore que produce cereixas. Aínda que hoxe son poucos os topónimos con esa denominación, non é menos certo que existen moitos máis nas formas femininas Cerdeira e Cerdeiras (que tamén son apelidos). Clara Iglesias Cortizo afirma que o topónimo Cereixo procede do seu análogo latino 'Cerasium' e que identifica a árbore que produce cereixas Retomando o aspecto da vacilación de xénero Cereixa/o, cremos axeitado facer referencia a un documento do 2 de maio de 1533 polo que “Taresa Çereyja, muger de Pero Çereijo, vecina de la felegresía de Santiago de Prebidinos” (Touro) e Alonso García lle venden a “Fernán Gonçales do Canabal, mercader, vezino de la çibdad de Santiago (...) la terçia parte enteramente que nos avemos e tenemos e nos pertenesçe en el lugar de Gallegos e Castelo, syto en la felegresía de San Pedro de Villanueva (...)”. Verbo dun texto de 1552, sábese que un dos pregoeiros da cidade de Santiago se chamou “Domingos Cereyjo”, quizais o mesmo que por 1544 se di veciño de Ribadulla. Na diplomática medieval rexistramos un Xoán Martínez de Cereixo de Ferrol, que consegue para el e o seu fillo certo quiñón dun casal localizado en San Salvador de Serantes. O outorgamento aparece nun convenio datado o 19 de xuño de 1291 e que se conserva no Arquivo do Reino de Galiza. Da parroquia do Hío (Cangas) foi o escultor Manuel Coia, cuxos antepasados deberon obter o apelido da freguesía viguesa de San Martiño de Coia. Non existe ningún outro lugar con esa denominación e tampouco é moi significativo o número de persoas que o empregan na forma Coya. Este apelido distribúese sobre todo por Cangas, Pantón, A Fonsagrada, A Pastoriza, Bueu e Mos, así como noutros dez concellos máis, que suman un número aproximado de 400 ocorrencias. Do 1 de setembro de 1429 consérvase un pergameo polo que frei Estevo, “abade do moesteiro de Santa María d’Oya” lle outorgaba en foro a “Ruy de Coya, pescador, vezino da villa de Bayona (...) huna nosa casa que o dito moesteiro ha en esta dita villa de Bayona, enna Rúa da Concheira”. Iván Sestay, en relación coa etimoloxía do topónimo, indica que é evidente a semellanza formal del cos substantivos coio e croio (vinculados talvez coa voz gala krowdios), mais tamén avanza a posibilidade de que fose derivado do termo covia, “antecedente indoeuropeo de varias palabras célticas tanto goidélicas como britónicas, derivadas da mesma raíz que deixou tantos topónimos en Galiza”. O substantivo Costa deriva da voz latina 'costam', que designa terreos ou treitos dun camiño provistos de certa pendente Comoxo é, así mesmo, un apelido para ter en conta, malia que son menos de 150 as persoas que o usan. Está vinculado a un lugar de Santa Baia de Boiro. O antropónimo pódese ouvir polas xeografías de Rianxo, Cambados e Padrón; porén, cómpre mergullarse nos textos notariais modernos para identificalo coas formas con “j” e “x”. Da documentación do mar da Arousa extraemos o testemuño dun “Domingo de Comojo, mareante y vezino de la villa de Rianxo” que acorda pagar certas débedas polo ano 1579, así como as últimas vontades que en 1593 pronuncia “María da Costa, muger soltera, natural de la villa de Rianjo, hija de Juan de Comoxo y María da Costa”. Observemos aquí o feito bastante habitual de que os proxenitores escollan, de forma indistinta, o apelido dos seus sucesores. Neste caso María emprega –no canto de Comoxo– o propio da súa nai. Na actualidade usa este apelido o escritor Xosé Comoxo, especializado en temas de patrimonio e memoria histórica. O substantivo Costa deriva da voz latina costam, que designa terreos ou treitos dun camiño provistos de certa pendente, segundo asegura Luz Méndez. Esa característica deulles nome a moitos lugares galegos, non menos de 150, e así mesmo ás parroquias de Santiago da Costa (Maceda) e San Miguel de Costa (Rois). Isto sen ter en conta todas as variantes que do termo derivan. Aínda que tales topónimos serviron para lles asignar apelido a moitas familias galegas, cómpre ter presente que algunhas pódeno obter –os menos dos casos– dun alcume. Unha persoa coa zona dos ombreiros de grandes proporcións ten anchura de costas e, polo tanto, esa característica física pode servir de cualificativo e despois de apelido. Comenta o profesor Xosé-Henrique Costas que este é o caso dun tal “Rui Perez, dicto Costas” que foi crego de Matamá (Vigo). Hoxe en día úsano na forma singular, Costa, máis de 8.400 persoas; en plural supera as 11.300 ocorrencias; como Dacosta úsana máis de 1.800 persoas e na versión castelá Cuesta só se estende por 19 concellos e non supera 450 persoas usuarias. O apelido Costas difúndese por 53 municipios (Nigrán, Gondomar, Cangas, Baiona, Vigo...), Costa por 158 (Tordoia, Carnota, Moaña, Entrimo, Dumbría...) e Dacosta por 50 (A Illa de Arousa, Cangas, Gondomar, A Peroxa, A Bola...). Dentro da diplomática baixomedieval temos constancia da presenza dun Xoán Costas na veciñanza compostelá, concretamente entre 1418 e 1420. Uns anos máis tarde, Rodrigo da Costa, morador no lugar de Codeso, denuncia que o preso Diego Carreiro e un tal Vasco (criados de Afonso de Moraña) foron os asasinos dun seu irmán chamado Xoán da Costa, sen este terlles feito “nehuun nojo et andando en huna arada arando”. Dentro dos dominios do mosteiro de Montederramo viven en 1261 “Marina López, filla de Lopo Pérez da Costa e de dona Froynle”, así como “Sancha Rodrígez, fila de Rroý López da Costa”. Parécenos curioso que a forma en singular se adoite empregarse desde o medievo precedida da contracción “da” (preposición e artigo); porén en plural son raras as ocasións. Dentro da cultura galega levan hogano estes apelidos, entre outras persoas, a actriz e cantante galega María Costas e a tamén viguesa Marta Dacosta, autora de Crear o mar en Compostela, recoñecida por esta obra co Premio de Poesía O Grelo (1993) e co Johán Carballeira por Dun lago escuro (2013). Debuxante arqueolóxico, fotógrafo e gran coñecedor da arte rupestre galega é Antonio Costa, membro da Irmandade Illa de Tambo. Tamén queremos citar o filólogo Xoán Costa Casas, presidente entre os anos 2001 e 2020 da Asociación Socio-Pedagóxica Galega (AS-PG). Xosé Ramón López Boullón indica que o topónimo Costoia contén o resultado do latín 'custodia', vixilancia No que concirne ao apelido Costoia (usado na actualidade case de xeito exclusivo nas formas Costoya e Costoyas), son máis de 1.750 persoas as que o empregan, bastantes delas procedentes das terras de Boimorto, Frades, Melide, Arzúa, Vilasantar, Silleda, Compostela e A Coruña, entre outros concellos. É certo que topónimos semellantes aparecen en varios municipios do país; porén xa só en Silleda existen tres, localizados nas parroquias de San Martiño de Fiestras, San Miguel de Siador e Santa Baia de Silleda. Na actualidade, porta este apelido o escritor Rodrigo Costoya, autor de obras tan interesantes como Portosanto. Tempo atrás lanzaba os seus artigos xornalísticos Manuel Nóvoa Costoya, compostelán nado en 1865 e redactor das cabeceiras El Huracán e El Ciclón. De nos mergullarmos protocolos notariais do AHUS, podemos coñecer unha venda que efectúa o mosteiro santiagués de Santa Cristina da Pena con data do 28 de xuño de 1536. Esta comunidade regular despréndese do “lugar e casal que se dize do Campo e de todas sus casas, çillero, heredades, devesas (...)”, patrimonio que pasa a mans de “Gregorio de Costoya, notario, vezino de la felegresía de San Jurjo de Noguerol”. No que atinxe á etimoloxía, Xosé Ramón López Boullón indica que o topónimo Costoia “contén o resultado do latín custodia, ‘vixilancia’, como xa soubo ver no século XVIII o padre Sarmiento”. Entrevista Xosé-Henrique Costas: "É fundamental que as persoas públicas dean o paso e prediquen co exemplo" No ano 2016 lanza a obra titulada Os xentilicios de Galicia e dos outros territorios de lingua e cultura galega. Acontece cos xentilicios o mesmo que outrora sucedeu cos topónimos? Non exactamente. O 90% dos topónimos non teñen xentilicio, ou tiñan un festivo ou despectivo, un ditado tópico. Tiñan xentilicio de seu as localidades importantes. En época recente, desde a prensa comezaron a circular invencións cultistas ou castelanizantes de particulares que se foron popularizando polo papel percutor dos medios. Foron creacións castelanizantes (entrimeño, santirseño) ou cultistas (viveirense, focense), que no fondo compartían a desgaleguización por eliminación de xentilicios galegos (entrimeiro, santiseiro, focega, viveirega). A quen cre que lle corresponde adoptar as medidas correctoras ou de concienciación para que muden estas tendencias que atentan contra a nosa onomástica? Á SXPL, mediante campañas de explicación dos apelidos e dos xentilicios na TVG, como aquel “Ben falado” de tanto éxito, coa explicación das causas da deturpación e das formas da restauración. E se a SXPL non quere, tería que intervir a RAG. Como se debería conseguir que traballos como o seu dos xentilicios comecen a ter un reflexo nas administracións públicas e nos medios de comunicación? A RAG fixo bo traballo con “Os apelidos galegos: orientacións para a súa normalización” e está a piques de publicar o Dicionario dos Apelidos Galegos. Vale, pero logo temos que lle dicir ao señor Teijeiro ou á señora Fentanes que os seus apelidos en correcto galego son Teixeiro e Fentáns. E iso con pílulas como o “Ben Falado” sería imprescindíbel. Cos xentilicios, o mesmo: explicar por que sanxenxino, buenense ou gondomareño son desafortunados inventos recentes. A RAG tiña que editar unha listaxe de xentilicios recomendábeis para cortar de vez con este tipo de ocorrencias sempre desgaleguizantes. Xa no plano da onomástica persoal, cales cre que poden ser os motivos que fan que unha persoa non mude os seus apelidos á forma correcta? Desinformación. Insisto no dos anuncios televisivos e radiofónicos para informar. E tamén hai motivos “sentimentais”, hai xente que non quere “desgustar” a familia. Até que un non dá o paso de corrixir oficialmente Seijo en Seixo, o resto non o fai. Ten que haber quen dea o primeiro paso nas familias, hai inercias que debemos superar. Considera que todas as persoas públicas –políticas ou do eido da cultura etc.– deberían usar os seus apelidos na/s forma/s propias galegas? Por suposto, serían exemplarizantes. Moitas persoas que se asocian á cultura galega ou son referentes da nosa sociedade seguen cos seus Freijido, Alonso, Martínez, Villar, Gesteira, Blanco etc. É fundamental que esas persoas públicas dean o paso e prediquen co exemplo. E se elas non o fan de seu, os propios medios galegos deberían facelo: Monteiro, Outeiro, Vilariño etc., como fan os medios irlandeses.