—Política, académica, presidenta da Convención Constitucional... Quen é Elisa Loncón?
Son unha muller mapuche preocupada pola inclusión e polos dereitos das nacións orixinarias. Pola participación democrática. Non se pode evitar a nosa existencia. E iso custa, porque a xente está afeita a asumir como normal a exclusión. Mais se nós como persoas excluídas non nos facemos visíbeis, continúase a asumir iso como a normalidade. Nun proceso democrático san, todos temos que participar.
—Sufriu esa exclusión e ese racismo ao longo da súa vida?
Foi así toda a nosa historia. Sobre todo coa idea estabelecida polo colonialismo, de que os indíxenas eran suxeitos bárbaros, incivilizados e o oposto ao desenvolvemento. Todas as nacións americanas construíronse con esa mentalidade. Implicou un racismo porque aos pobos indíxenas non se lles daba consideración de persoas. Cultivouse esa mentalidade dentro dos países latinoamericanos, aprendéuselles a discriminar. Creo que foi un mal histórico.
O racismo é un mal para a sociedade e a nosa presenza [institucional] tamén fai avanzar no antirracismo. Nós somos antirracistas, culturas que buscamos o diálogo, tamén por supervivencia. Hai que facer unha relectura de quen somos as nacións orixinarias. Estigmatízasenos como vagos, borrachos, terroristas... E non o somos; de ser así teriamos xa desaparecido. Ao contrario, somos pobos moi organizados, con moita sabedoría, valores e experiencia do contacto cos demais.
—E que facer para que isto mude?
Mudará cando sexamos nós quen falemos por nós. Cando decidamos nós o rumbo da nosa sociedade. E iso non se deu aínda por causa do colonialismo. Porque os Estados foron liberados das colonias europeas, mais a mentalidade colonial ficou instaurada na cultura e nas institucións. E non vai mudar até que os propios pobos indíxenas cheguemos a esas institucións.
—A nivel chileno, que supón o actual proceso de renovación constitucional?
Chile merécese, como todos os pobos, a maior estabilidade social, gozar da democracia e da vida, que se merecen todos os seres humanos en todas partes. Tivemos procesos históricos que fragmentaron a sociedade. Como a ocupación militar do territorio mapuche, que tamén impediu aos chilenos encontrarse coas súas propias raíces. Posteriormente tamén a ditadura militar foi un proceso de fragmentación democrática, social e de violencia extrema contra a cidadanía. Iso levou a unha crise moi forte para a participación democrática e as aspiracións dos pobos. Mais o máis central da ditadura, ademais da represión e da violación dos dereitos humanos, foi deixar unha Constitución que sustentaba os valores para o modelo económico neoliberal. Instalouse un Estado subsidiario, onde se deu valor á empresa por riba dos dereitos sociais. Todo se transformou en privado, en negocio: a saúde, a educación, as pensións... Todo.
—E chegaron os Gobernos democráticos...
Fixéronse reformas á Constitución mais nunca se puido mudar o seu espírito, que era amparar un modelo económico. E os representantes democraticamente electos cada vez se foron afastando máis da cidadanía para protexer ese modelo que deixou Pinochet. Iso provocou tal crise de representación política, paralela a unha diminución dos dereitos dos cidadáns, que levou a unha mobilización de anos, desde 2006 até 2019.
—E chegou o estalido social...
Un estalido social que levou toda a cidadanía á rúa, a manifestar a insatisfacción cos partidos de todos os sectores políticos. Nese contexto cobrou valor a loita do pobo mapuche. O pobo de Chile asume con forza a historia de loita mapuche pola defensa dos seus dereitos e síntese representado con iso. Tomaron a bandeira mapuche, xa non a bandeira chilena ou a de ningún partido. Tamén xurdiu con forza o movemento feminista. Propúxose que a presidencia da Convención Constitucional debía ser liderada por unha muller, dun pobo orixinario e de rexións. Iso quedou instaurado e posteriormente fun elixida con 98 votos de 155.
—Está Chile preparado para un Estado plurinacional?
Nós, os pobos, estamos preparados para ser Goberno. Demostramos abondo as nosas capacidades. Sabemos ben de diálogo, de democracia e de cultura de paz. Necesitamos que Chile o incorpore, porque fortalece a democracia. Estamos preparados para achegar á democracia.
Mais falta unha cultura democrática. A plurinacionalidade implica que vaian caendo as prácticas coloniais. Implica que na toma de decisións sexan incorporados os indíxenas. Estabelecer prácticas concretas de participación dos pobos orixinarios nos distintos niveis de Goberno porque, se non se fai, nunca vai mudar a mentalidade. A posibilidade que se abriu coa miña elección [como presidenta da Convención] demostrou a capacidade que hai nos pobos indíxenas. As prácticas modifican as mentalidades, como sucede coa paridade na política ou a aceptación da diversidade sexo-xenérica. Dos pobos indíxenas hai a concepción de que somos terroristas, con poucas habilidades sociais. Coa miña elección tamén caen esas teses. O que faltan son oportunidades para que esa diversidade se manifeste na práctica.
—Esas oportunidades pódeas dar [o presidente electo, o esquerdista Gabriel] Boric?
O seu novo Gabinete é paritario. Integrouse tamén a diversidade sexo-xenérica, con dúas mulleres lesbianas, e hai persoas de rexións. Mais non se avanzou en colocar os pobos indíxenas e aí pérdese unha oportunidade. Porque o Goberno sería moito máis potente se estes novos actores que foron invisibilizados pola inxustiza política, social e racial aparecesen no escenario político. Eses erros non se poden cometer. Nunca máis.
—O pobo mapuche está decepcionado con este Goberno?
Tivemos tantas situacións xa que levar na vida...! Eu entendo que hai que traballar aínda máis.
—Vostede votou por Boric?
Eu votei por Boric. Non podía votar por [o seu rival, o ultradereitista José Antonio] Kast, que estaba en contra da nova Constitución e dos dereitos das mulleres. Non tiña empatía co proceso instaurado despois do estalido social nin co novo liderado emerxente. Non podía apoiar unha persoa que está en contra de afondar na democracia. E Boric, cando conversei con el, díxenlle: "Aspiramos a que o Gabinete sexa plurinacional".
—E el que respondeu?
Escoitoume. Non me dixo nada [ri].
—Ten esperanza de que a situación cambie?
Si. Ten que cambiar. Non pode ser así. Porque os xestos son importantes e ademais non podemos continuar coa mentalidade colonial fronte aos indíxenas. Somos capaces e contribuímos co que temos aos procesos democráticos. E iso non se pode seguir negando.
—Tivo medo Boric?
Non sei, iso tesllo que preguntar a el [ri].
—Falando de medo, tívoo vostede durante todo este proceso, coas resistencias e ameazas desde a extrema dereita?
O medo é unha condición natural do ser humano para o autocoidado. Ter medo é bo, porque un se coida máis. Mais doutra parte, o importante é que iso non paralice o proceso e a persoa. Os réximes autoritarios sempre utilizaron o amedrentamento como ferramenta de combate. Un pode ter medo, mais pode enfrontalo: "Que máis perdo", "Nada. Non teño máis nada que perder". É unha boa estratexia para enfrontar a situación.
Si, teño medo. Mais non teño máis que perder. Non son a única: hai unha historia de loita detrás e hai un futuro por diante. A sociedade non se merece estar amedrentada. Lamentabelmente o pobo mapuche está amedrentado e os nosos nenos medran así, con estados de excepción, e rodeados de tanquetas e drons voando sobre comunidades enteiras. Son mecanismos de discriminación e de racismo absoluto.
—Ten esperanza de que Boric acabe coa militarización do territorio mapuche?
Teño esperanza nas mulleres que están aí. Entendo que as mulleres nos preocupamos da infancia. Sabemos o que é coidar os nenos. O meu chamamento é a que haxa un coidado dos pobos e a acabar con estas políticas antidemocráticas. A Policía en Chile está preparada para enfrontar inimigos e guerra. Mais non estamos en guerra. Os mapuches non estamos pola violencia. A militarización é unha medida discriminatoria e contra a cultura de paz.
—Acábase de prorrogar por enésima vez o estado de urxencia na Araucanía. Como é a situación no Wallmapu?
O estado de urxencia é parte do nesgo político racista instalado na institucionalidade chilena, normalizado, de que hai que ter un pobo intervido, coas forzas policiais para poder vivir. Esa é a visión que teñen, que alí hai terrorismo. Non se avanzou en estabelecer políticas de inclusión, de diálogo, de resolución dos problemas económicos. Iso afecta profundamente ao Wallmapu, á mentalidade da xente, ás familias e aos nenos. Porque se ten unha visión negativa do que é esa sociedade, que non permite ver o que realmente somos. A sociedade mapuche o que necesita é respecto aos dereitos humanos.
A loita mapuche foi a recuperación das terras, que foron usurpadas por políticas estatais. En 1883 fíxose unha ocupación militar do territorio. Iso levou a perder os dereitos desde que se instalou o Estado. Dous séculos de loita constante do pobo mapuche de reivindicar os seus dereitos. E o Estado, mentres teña esa visión de que non está fronte a un pobo que ten visión de futuro, sempre o vai postergando...
—A propiedade das terras é chave na loita mapuche e na dos pobos orixinarios de toda América....
É chave para a supervivencia dun pobo, dunha familia e dunha comunidade cando teñen raíces territoriais, labregas. Cando ademais a terra é base da existencia cultural... e da existencia do ser, porque os pobos orixinarios asumen a Terra como un ente vivo, unha nai coa que hai que estar e que hai que respectar. O maior problema que afecta os pobos indíxenas é o do despoxo dos seus territorios.
—Como é a situación dos mapuches encarcerados?
Hai distintas situacións carcerarias. O gran problema é que non se investiga, o ministerio público non o fai. Vén de Gobernos anteriores, cando [por disparos da Policía] morre [o estudante] Matías Catrileo, en 2008... Mesmo no primeiro Goberno da Concertación [coalición de partidos de centroesquerda], en 1992, encarcerou 144 mapuches acusándoos de asociación ilícita porque creamos a bandeira mapuche. Tamén porque se instalou un sistema de organización conducido polas nosas autoridades orixinarias, algo que o Estado considerou ilícito. Nós sempre chamamos ao diálogo: no fondo son culpábeis da violencia, porque a estabeleceron en base a estratexias de seguridade, implicando a Policía e os militares. Mais eses axentes non están preparados para a política, están preparados para escenarios de violencia e de guerra. E aquí trátase de ter estratexias políticas que abran espazos de participación para a xente mapuche.
Encarceran as persoas e non se investiga. Se fose por narcotráfico, se fose por roubo... con todos os recursos aplicados xa terían un diagnóstico. Mais non o fan. Sérvelles mellor manter presa a xente, deixando na incerteza a cidadanía, dicindo que os mapuches son violentos.
—A quen interesa manter esta situación?
Son intereses políticos e económicos. Sobre todo económicos. As propias empresas forestais... O Goberno de [o presidente en funcións, Sebastián] Piñera abriu espazos para que chegasen colombianos e venezolanos. Mesmo hai sicarios. Iso dío a mesma xente dos territorios que denuncia os ataques, mais o ministerio público non o investiga. Falta de investigación, esa é a responsabilidade que debería asumir o Goberno.
