Os primeiros xornais en galego

Do período rexionalista previo á eclosión das Irmandades da Fala hai unha publicación en lingua galega da que se sabía moi pouco. Trátase de A voz do País, “semanario rexionalista” publicado en Monforte de Lemos no ano 1912, do que existe unha colección na Real Academia Galega consultábel en Galiciana.

Monforte de Lemos convertérase a raíz da inauguración do ferrocarril Palencia-A Coruña en 1883 nun ponto de importancia comunicacional na Galiza. Quizais por iso, varios encontros e acontecementos de importancia de ámbito galego celebráronse na cidade do Cabe: as Asembleas Agrarias de 1908, 1910 e 1911 ou a IV Asemblea Nacionalista de 1922.

As Burgas. Literatura e artes é a derradeira cabeceira do século XIX que tratamos neste coleccionábel. Este xornal monolingüe en galego viu a luz en Ourense en 1894, nun momento en que, desaparecidos O Tío Marcos d'A Portela e A Monteira, se facía evidente a necesidade dunha nova cabeceira en galego que cubrise o baleiro deixado e servise para fomentar a afección por ler e escribir en galego, e tamén a divulgación da literatura feita na lingua do país afirmando que As Burgas “non ten outro obxeto, non persigue mais fondos fins”.

Subtitulado Somanario d'intreses rexionales e literatura, esta publicación monolingüe en galego apareceu en Lugo o 8 de xaneiro de 1891, doce días após o derradeiro número d'A Monteira coa que comparte subtítulo. As dependencias da redacción e a administración estaban no baixo, número 10, da rúa Palacio. Saía á luz os días 1, 8, 16 e 24 no obradoiro de Xerardo Castro Montoya, na mesma localización das dependencias da cabeceira. Constaba de oito páxinas, tamaño folio. Na última, destinada a anuncios, ofertábase a entrega do poemario Contos de todol-os cores, de Ángel Vázquez Taboada, a quen pagase por adiantado o importe dun ano.

Significou unha nova xeira da prensa rexionalista en Pontevedra. Continuador do semanario O Galiciano e impulsado polo seu núcleo promotor, estivo dirixido nunha primeira etapa polo funcionario público, escritor e xornalista Rufino Rivera e nunha segunda polo tamén funcionario e escritor Francisco Portela Pérez. Publicación monolingüe en galego, nos seus escasos dous anos de vida, os seus contidos responderon á orientación das publicacións da corrente social protonacionalista, destacando pola súa firme defensa da lingua e da creación cultural en galego, a súa denuncia do caciquismo, a impugnación das bondades da emigración e a súa critica ás condicións de vida das maiorías sociais do país.

A década de 1880 foi rica en xornais en galego. Oito das catorce publicacións tratadas neste coleccionábel son dese período. A Monteira aparece cara ao final da década póndose á venda o primeiro número en Lugo o 5 de outubro, San Froilán, de 1889. Dirixido por Amador Montenegro Saavedra ten como redactores a Manuel Pardo Becerra e Anselmo Montenegro Saavedra. Publicáronse 65 números, o derradeiro o 27 de decembro de 1890. Definida explicitamente como rexionalista, asume todos os principios deste movemento, a comezar pola lingua e a cultura tradicional.

Foi outra expresión xornalística do movemento rexionalista en Pontevedra. Situado na mesma liña doutras publicacións galegas, como O Tío Marcos d'A Portela, ou pontevedresas, como O Galiciano, editouse con carácter semanal entre 1888 e 1889 baixo a dirección de Juan Manuel Rodríguez de Cea. Xornal monolingüe en galego, no seu escaso ano de vida os seus contidos responderon á orientación dos xornais da corrente social protonacionalista, destacando pola súa firme defensa da lingua e da creación cultural en galego. A carón de colaboracións literarias de diversos autores galegos, destacou pola súa crítica a determinados aspectos do réxime da I Restauración borbónica, de modo moi significado do caciquismo como forma de organización do poder.

Continuador de O Antroido e na mesma liña satírica, crítica e literaria, aparece pouco despois outro semanario en galego que leva o nome de A Fuliada. De feito, fai constar na cabeceira “Ano II”, cousa que unicamente se xustifica considerando os dous semanarios como un só. Ademais, o grupo editor era o mesmo, arredor do impresor Amenedo Ponte, co tipógrafo A. Vázquez Taboada de armadanzas e director, se ben non figura como tal. Entre os colaboradores aparecen os poetas Bieito Losada e Roque Pesqueira, que xa publicaran en O Antroido. No número oito aparece colaborando Pondal co poema “A fada dos montes”, versión moi corrixida do que o ano anterior incluíu –sen título– na súa obra Queixumes dos pinos.

A prensa betanceira iniciárase en 1883 con El Censor, da man dos estudantes Fernando García Acuña (autor do poemario Orballeiras) e Roque Ponte Peña. Tres anos despois, no outono de 1886, saía O Antroido, que foi o cuarto dos periódicos que apareceron na antiga capital da provincia do seu nome. Este periódico semanal sería o primeiro publicado en Betanzos integramente en lingua galega, incluídos os anuncios, seguindo o roteiro de O Tío Marcos d'A Portela (Ourense, 1876), que continuaba a publicarse, ao igual que o pontevedrés O Galiciano. Outra novidade, á parte da lingua, é a incorporación dun gravado fixo na cabeceira, que quizais faga alusión ás carautas e disfraces do Antroido.

Foi unha publicación moi popular entre as galegas e os galegos residentes na illa de Cuba. Fundada e editada na Habana baixo o impulso e dirección de Ramón Armada Teixeiro e Manuel Lugrís Freire, significouse por ser a primeira publicación en lingua galega da emigración, mantendo o seu compromiso co idioma ao longo de toda a súa existencia. Situada nas posicións doutras publicacións contemporáneas, como O Tío Marcos d'A Portela ou o Galiciano, acolleu nas súas páxinas colaboracións dos máis importantes escritores galegos do momento. A carón dunha clara vontade literaria destacou polo seu inequívoco compromiso patriótico, concretado na súa defensa da identidade galega mais tamén dos problemas que afectaron naquela altura o país.

Foi unha expresión xornalística do movemento rexionalista. Situado na mesma liña doutras publicacións como O Tío Marcos d'A Portela ou O Galiciano, fundouse en Ferrol en 1885 e só se conserva do mesmo un número escrito na súa totalidade en galego. Sendo escasa a información que chegou até hoxe do periódico, os seus contidos dan conta dunha orientación ideolóxica na dirección da corrente social protonacionalista da que fixo parte, destacando pola súa defensa da Galiza e o seu compromiso coa lingua e a cultura. Malia tratarse dun xornal de carácter efémero e de menos medios, a súa propia existencia informa do compromiso por un país diferente dun sector da opinión ferrolá.

Foi o organizador colectivo do grupo rexionalista de Pontevedra. Fundado nesta cidade en 1884 e dirixido nunha primeira etapa polo funcionario público, escritor e xornalista Rufino Rivera, sucedido na súa responsabilidade nun segundo período polo tamén funcionario e escritor Rogelio Lois, mantívose como un xornal monolingüe ao longo de toda súa existencia. Os seus contidos responderon á orientación das publicacións da corrente social protonacionalista da que fixo parte, destacando pola súa firme defensa da lingua e da creación cultural en galego, a súa denuncia do caciquismo, como exemplo máis definitivo da democracia desvalorizada do réxime político da I Restauración borbónica e a súa critica ás condicións de vida das maiorías sociais do país.

Foi a publicación máis popular na Galiza dos anos iniciais da I Restauración. Fundada e editada en Ourense polo escritor, poeta e xornalista Valentín Lamas Carvajal, vai vivir tres etapas durante a súa longa existencia, mantendo en todas elas un compromiso sen concesións coa cultura e a lingua galegas. Situada en posicións de avanzada social, na liña da corrente social protonacionalista da que fixo parte, destacou pola crítica ao réxime político da I Restauración borbónica, cuestionando a súa ausencia de calidade democrática, concretada na denuncia ao caciquismo, e combateu as inxustizas contra os sectores populares do país, exemplificada na defensa dos labregos como fracción maioritaria das clases traballadoras.

Hai 161 anos, 3 de marzo de 1860, aparece na Coruña, asinado por Mingos Gallego, O Vello do Pico-Sagro. A impresión fíxose na Emprenta do Hespicio Previncial. Consta de catro follas, a dúas columnas, coa ilustración do Pico-Sagro nos tres primeiros números. Como O Seor Pedro, tratado no fascículo de onte, podemos consideralo máis un exemplo  de protoxornalismo. Ten como tema a campaña militar das tropas españolas en Marrocos durante os primeiros meses de 1860,  inserindo a partir de aí información e opinións sobre temas de actualidade daquel momento quer política española quer de fóra dela combinando todo con lendas ou personaxes de lenda das terras da Ulla. Deixa de se publicar o sábado 28 de abril dese mesmo ano.

O Seor Pedro é a primeira mostra de xornalismo –protoxornalismo se quixermos– en galego, mais evidencia as posibilidades de utilizar impresos para a difusión escrita de mensaxes informativas de actualidade.

O seu carácter propagandístico a favor da Rexencia de Espartero e do Goberno progresista fica patente na primeira páxina do primeiro número. Apareceu en 1840, despois do fin da Primeira Guerra Carlista. Espartero convértese no militar con máis prestixio e poder e é nomeado Rexente polas Cortes.

Estes acontecementos e, sobre todo, o ben estar que se agardaba dos gobernos progresistas, son os que canta O Seor Pedro neste primeiro número ao que “hanlle de seguir outros”. E seguiron, polo menos, once números entre 1840 e 1862 nos que se abordaron desde a viaxe da raíña Sabela II ao paso do cometa Donati, da guerra de Italia ao ferrocarril compostelano.

O vindeiro 2 de marzo arranca un novo coleccionábel nas páxinas de Nós Diario sobre as primeiras experiencias do xornalismo en galego. Trátase dunha achega á historia, aos contidos e ás intencións das publicacións periódicas que fixeron en tempos pouco propicios para o idioma bandeira do monolingüismo.