Os primeiros xornais en galego: A Fuliada

Textos de A Fuliada betanceira I A Sala do Criminal da Audiencia da Cruña ditou xa fallo na causa siguida sobre desórdenes alcurridos nesta cibdá fai dous anos, con motivo da esaución do imposto sobre postos púbricos, condanando ás procesadas á catro meses e un día de arresto maior e aucesorias. Respetando o fallo da xusticia, que non é oustáculo pra o exercicio da caridá, non podemos menos de escitar a das persoas humanitarias en favor destas probes mulleres, úneco sostén todas elas de bastantes fillos, que quedarán desamparados dende o momento en que elas empecen a cumprir a condena. (A Fuliada, n.º 13, Betanzos, 9-06-1887) II Ó anoitecer do martes e no preciso momento en que volvian da romaría de San Paio multitú de veciños, entre os que tornaba tamen moi alleo á disgracia que se lle deparaba, don José Navaza, dono dunha acreditada tenda da Riveira, decrarouse nesta un incendio que nun principio presentábase en proporciós amenazadoras. O lume iniciouse nun pequeno depósito de gas no que caeu a chispo dun misto co que quixo alcender o quinqué a dona da tenda; esta pra evitar o que de todas maneiras sucedeu, colleu o depósito xa inflamado, pra tiralo á calle, sufrindo queimaduras nos brazos e peito, e ó tomarllo das mans o mozo José Rey Sanmartín, conocido polo Jarulo, tivo a disgracia de que lle salpicara gas na roupa na que prendeu o lume, e vendo que nin con terra nin polvo lograba apagalo correu en direucion á inmediata ria á que se tirou, tendo, en medio da sua disgracia, a sorte de encontrala chea, pois de non ser así houbera perecido abrasado. O señor Navaza, desentendéndose noblemente dos intereses materiales e atendendo solo á salvación das persoas e da sua muller en particular en quen prendera tamen o lume, tivo a precaucion de arroxala á terra sofocando a lla co chaqueton que se quitou e hastra con seu mesmo corpo, interesándose en seguida polo intrépido mozo que tanta abnegacion e serenidá demostrara. Moi pronto centenares de mulleres con sellas de auga na cabeza presentáronse no sitio do siniestro, e como sempre multitú de homes acudiron a combatir ó terrible elemento, que eiquí, onde tan descoidado está o servicio contra incendios, supleo a filantropía e valor dos naturales; a bomba municipal chegou moi a tempo, e dirixido o tubo con acerto por Jesús Raposo, a quen o encomedara don Jesús Nuñes, comenzou a decrecer o lume, logrando asi salvar milagrosamente parte da casa e cuase todo o almacenado, entre o que habia un bocoi de augardente e outro de aceite. As autoridás, forza de Carabineiros e a de Caballeria presentáronse inmediatamente; e como sempre en todolos incendios que hai, alí estaba dos pirmeiros o teniente don Mariano Sanz, en mangas de camisa, arroxado, autivo e intelixente como o mellor xefe de bombeiros; a pouco chegou a bomba do señor Echevarria bastante a tempo pra concruir de estinguir o incendio que ás des e media foi vencido por compreto. Ó presente a señora de Navaza sigue relativamente ben. O José Rey Sanmartín, xoven de 22 anos e que se alcontra bastante grave por efeuto das queimaduras sofridas na espaldra, cabeza, mans e brazos, é fillo dun vello e pobre zapateiro e cuase úneco sostén dos seus pais. (Bombas sin bombo. A Fuliada, nº. 20, Betanzos, 29-07-1887) III Fíense vostedes... da leite e non corran. Pasan de centos as persoas que en Madril foron acometidas de cólicos que achácanse á adulteración daquel artícolo. Alguns dos tales cólicos presentan síntomas somellantes ós do cólera, e non deixarian de selo si non houbera pasado a mellor vida (politicamente) Romero Robledo. Sempre Madril tivo mala leite pro resto de España. (Bombas sin bombo. A Fuliada, nº. 20, Betanzos, 29-07-1887) Textos de A Fuliada coruñesa I Correspondenza Sr. Direutor d´A FULIADA Santiago 15 de Febreiro de 1888 Meu queridiño amigo: Amante da enxebre e melosiña lengua da miña terra e de canto a ela se refire, sentin retouzela ialma de alegría cando pillei na man o pirmeiro númaro do seu semanario. Outra coluna mais –dixen pros meus adrentos- que ha de tremar da casiña que con groria lle están erguendo á literatura gallega os incansabres e distinguidos poetas Curros, Losada, de la Iglesia, García Ferreiro, Barcia e outros tantos (que por ser xa demasiado conecidos non é perciso relembrar) que con gran lucemento siguen o camiño que sinalaron os inorvidabres Macías, Rodríguez del Padron, Añon e a pombiña das nosas veigas, a incomparabre Rosalia. O seu preódeco, como o seu nome o di, é unha verdadeira fuliada pois comenza con garimosas muiñeiras e reveiranas que falan á ialma, e acaba (como acaban case tódalas festas) acaba a «fungueirazos»... contra os fillos ingratos e desleigados que son treidores á terriña que os veu nacer e hastra chegan a convertila, como sole decirse, «en campo de Agramante». Nunca, meu queridiño compañeiro, nunca como agora, fixo falla salir a berrar pubricamente pedindo cremencia ou xusticia, como seus verdugos queiran chamarlle, pra os nosos hirmans que cuasque morren de fame; pra esta terra, que si Dios ou os homes de goberno non o remedian quedará antes de pouco tempo erma e sen xente. Outro día que teña mais vagar mandareille algun traballiño de noticias desta vella cibdá ou algun outro referente á emigracion e demas pragas porque está pasando este honrado e sofrido país. [...] Manuel J. Lema (A Fuliada, nº 3, Cruña, 15-II-1888) II Noso apreciabre colega O Tío Marcos da Portela terá a ben escrarecer unha duda que se nos alcurre, sirvíndose contestar á siguente pregunta: ¿Pode unha mesma composición poéteca ser premeada en dous certames literarios diferentes; e non é condición percisa que as mesmas han de ser inéditas, é dicir noviñas do trinque? Si como esperamos O Tío Marcos nos contesta e sallen certas as nosas sospeitas quizaes teñamos que molestalo con outras novas perguntas e axudaranos a insiñar formalidá por non decir outra cousa a certos vates. (Fungueirazos. A Fuliada, nº 4, Cruña, 22-II-1888) III Conto que parce hestoria [...]Inda non anduveran vinte pasos cando tres rapaces os rodearon cramando como as ánemas La Voz de... El Clamor de... El Progreso de... El Retroceso de… —Ui! ui! ui! –dixo Bartulo; –calade, que xa non teño asirio na cabeza con tanta bulla, e vos acabaredes por volverme tolo. —Siñorito, cómpreme uno, ande, siñorito, por Dios uno; uno señorito le trae cosas mui buenas, -seguían berrando os nenos. Bartulo destonces como era amigo da chanza meteuse nun portal e cenoulles pra que se lle acercaran e foron todos ó rabo coma os pitos detrás da galiña. —Vamos a ver, ¿sabedelo que traedes entre más? –lles perguntou. —Si sabemos, señorito. —Déixademe de señorito, nin de demonio, que anque me chamedes carneiro os meus cartos habedelos de levar o mesmo. —Sabemos, sabemos, -volveron a decir. —E cómo lle chaman a eses papés? —Periódicos. —Quer decir que veñen de cando en cando, coma as brétemas, i esa Vos de… e Cramor de… non quer decir unha mesma cousa, esto é: a opinión prúbica, ou a opinión dos paisanos gallegos. —Si señor. —Logo irán ambos conformes nas esposiciós das suas ideas, votarán contra os abusos que teñen lugar nos auntamentos, pedirán por unha boca rebaixa de contribucions territoriás, indicarán a comenencia de mellorar a instrucción prúbica etc., etc. —Ah señor, dixo o mais listo, non lle van os dous papés por un mesmo camiño, un é enteiramente oposto a outro e tiran ambos pro seu saco. —Eso xa o sabía eu, –adiantou Bartulo ¿i ese que se titula “Alcance”, debe ter moitiño, defendería tamen a proposición do diputado don Anton do Rio que tanto nos favorece, será repubricano, xa que tanto alcanza, e definirá como home de xuicio as comenencias dos pobos? —Todo o contrario, señor. —E os demais preódecos ¿que tran de bón? —Oh! Moitas cousiñas; todolos dias lle veñen con contiños moi bonitos e de alta política, de cambios de bulsa, do que pasa noutras naciós, das loitas do congreso, de… (Continuará) Carlos Pol (A Fuliada, nº 5, Cruña, 1-III-1888) IV Do vapor correo da Habana que o viernes chegou ó noso porto, desembarcou tal númaro de pasaxeiros, que apenas se podía transitar polas ruas principás da poboación ás pirmeiras horas da noite. A satisfaución que se via pintada nas caras da maor parte dos viaxeiros que dempois de longa ausencia e penalidás volvian a tripar o pedazo de terriña tan querido, facíanos recordar a tristura doutras que estamos vendo cuasque tódolos días no muelle e que facendo de tripas corazón celebran a sua despedida con cantares nos que o menos lerdo ve bágoas e delores ó ter que deixar quizaes pra sempre unha das cousas que mais amamos, que de nai agarimosa convirtiuse en fera madrasta. (Fungueirazos. A Fuliada, nº 14, Cruña, 3-V-1888) V Sin responder da veracidá do feito, anque incrinados a darlle creto, vendémolo ós nosos leutores tal como nolo venderon a nós. Parce ser que un pastor evanxélico de nacionalidá inglesa, que iba de viaxe, ó chegar ás inmediaciós de Arteixo foi acometido por tres corvos que despois de alonxar o alquilador, zorregáronlle unha de paus dos de órdago e da que dícese que quedou moi mal parado. Veremos si o fanatismo intransixente dá por resultado un cen-pés daqueles que custan ó Estado satisfauciós vergonzosas e cartos. (Fungueirazos. A Fuliada, nº 7, Cruña, 15-III-1888) 'A Fuliada', primeiro betanceira e despois coruñesa No Arquivo municipal de Betanzos atópanse unicamente os números 8, 13 e 20. A súa escaseza limita o coñecemento de contidos e colaboradores. O último coñecido é do 29 de xullo de 1887. O primeiro debeu sair, segundo as nosas contas, o 17 de marzo. Na cabeceira, moi chamativa, un gravado representa unha curiosa murga, campando enriba das letras do título un personaxe tocando algún instrumento ou o instrumento só. Debaixo dela a lenda: «Cencerrada somanal – pr´os xueves d´o ano todo; – Gratis, ós que den un real: – y-ós que non... cinco cas solo».Conta con 4 páxinas, a dúas columnas, cun formato de 34 x 23 cm. Custaba o exemplar 0,25 pesetas, é dicir un real, ou cinco “cas”, como chuscamente facía constar.Publica como pasatempo unha «Charada», tan de moda daquela. A única sección fixa titúlase «Bombas sin bombo». Apenas conta con dous ou tres anuncios en cada número, case todos en galego. A Fuliada coruñesa O impresor trasladarase á Coruña, instalando a “emprenta” no n.º 7 da rúa da Fita, onde publicará co mesmo formato outra Fuliada meses despois, en febreiro de 1888, tamén con Anxo Vázquez Taboada e con colaboración de varios betanceiros como Fernando García Acuña ou Manuel J. Lema. Ademais algún comerciante betanceiro anunciase na nova publicación, que informa de Betanzos, o seu berce orixinario, e da bisbarra das Mariñas en varios números. J. A. Miguez descubriu e resaltou por riba de todo a continuidade entre A Fuliada betanceira e a coruñesa nun traballo no Anuario Brigantino de 1996. Nesta etapa A Fuliada, que segue a sair as quintas feiras, presenta unha nova cabeceira, trocando o gravado –no que agora os músicos redúcense a catro–e as letras superpostas sobre unha pluma; troca tamén o subtítulo: «ou zanfona semanal - de alegrías ou de bágoas - segun que o pobo gallego - se adivirte, canta ou laya».E o máis importante: pasa das 4 páxinas a 8 e sube o nivel e o ton literario, con presenza de máis poesía e narrativa. Os prezos eran os seguintes: «N-a Cruña 8 cadelos pequenos ó mes.- Fóra 9 id.- Númaro solto un can grande»; é dicir 40, 45 e 10 céntimos respectivamente. A Fuliada coruñesa é continuidade da betanceira Na hemeroteca da Real Academia Galega atópase unha colección incompleta que chega até o n.º 26 (26-07-1888). O primeiro número, ausente, debeu aparecer o 2 de febreiro. Cada un principia cun artigo anónimo sobre un tema de interese. Seccións fixas son: Lerias. O conto de nunca acabar, Cántigas (con poesía, inédita ou reproducida), Ó mor da lareira (prosa e contos) e Fungueirazos (noticias, críticas, etc.). Os grandes animadores son Anxo Vázquez Taboada (sempre asinando A.V.T.) e Carlos Pol Caamaño, tanto en prosa como en verso. Tampouco figura o director. Barreiro Fernández propuxo o nome de Carlos Pol, mais este daquela vivía en Ordes e ainda non se trasladara á Coruña. Creemos que esa función facía A.V.T. Outras colaboracións poéticas son as de Roque Pesqueira, Francisco de la Iglesia, Manuel J. Lema ou Fernando García Acuña. As deste extraídas do seu libro Orballeiras que lle imprimira Amenedo en Betanzos, anunciado en todos os números. Tamén o poema “A primaveira” de Curros, no n.º 15, xa aparecera nos seus Aires da miña terra. No n.º 2 publicou un Bando asinado polo Antroido, moi similar ao que sacara o ano anterior O Antroido betanceiro e mesmo encabezado polo gravado que este tiña na súa cabeceira. Publicou senllas viñetas a toda páxina nos números 8 e 9, críticas co traslado a Santiago dun rexemento de cabalaría, sen que figure o nome do debuxante. Mantén a última páxina de anuncios ao longo de todos os números con comercios de A Coruña e Betanzos, amais de dous da vila lucense de Sarria. Algúns deles anúncianse en verso. A desaparición da publicación está unida á marcha de Amenedo Ponte da cidade. Impresor itinerante onde os haxa, vaise a Ortigueira a finais de 1888, onde instala a primeira imprenta da localidade e imprime ao ano seguinte o seu primeiro periódico, inaugural dunha ricaz xeira de prensa na vila ortegana, aínda que desta volta non tocaría máis Fuliadas