Os primeiros xornais en galego (1840-1912): O Vello do Pico-Sagro

N o Pico-Sagro famoso a últema romaría do Santo San Bastian hoube moitísma familia. Ali se atoparon homes de toda a nosa Galicia cabaleiros, labradores pastranas e siñoritas. Da Ulla xa non se fala porque do tarreo á ermida e des que hai guerra co mouro non falla dali un vixía. Pro viñeno de San Les do Ribeiro e da Mariña de Xallas e Cotobade de Quiroga e de Mesía. En fin, hastra do Cebreiro se achou no Pico xentiña e do chao de Mondañedo e de Tui e de Malpica. Por decilo dunha vez fomegaban pola piña daquel sobrano picoto gallegos coma formigas. Eu non sei se polo Santo acó veu toda a familia ou algunha polos mouros ó Pico-Sagro viría. Pro o que dúbida non teño é que ogano xente viña moita por Don Bastian que estaba tamén de días. ¡Don Bastían! ¡ai! ¡meu amo! xa non tén toda a Galicia home mais bo, nin mais farto anque veña acó Altamira Dempois é un vello ¡Xesus!... entende de estreloguía é un sabio dos máis sabios que Dios botou nesta vida. Sabe canto hoube no mundo sabe o que pasa no día sabe o que por vir se iñora; é rei da sabidoria. ¡Ai! polo bo de meu amo moita xente veu á ermida do seu Santo ¡no Xaneiro! Sin reparar no que xía. Cousas fortes hai na Spaña que embargan a fantesía e ninguén coma meu amo o xeito delas esprica. Por tal, a xente a meu amo tan logo acabou a misa pra scoitare del acertos arrodeadol o tiña. A xente mellor do fato gaita, tambor e folíz deixou no adro e sóbense correndo do coto encima. —Díganos Don Bastían díganos, por Dios el diga o que pensa desta guerra en que a Spaña está metida. Que esta guerra é nacesaria xa ninguén o negaría se algún houber que o negue bárrano malas nacidas. Se algún se astreve a negalo será mouro da mourisma que este própeo monte tén no foco ventre escondida. Ou será dos que comércean co eles que xente rica e podrosos algúns son co esa enfame mercancía. Ben os coñecemos todos e lonxe non estan ¡por vida! que dende aquí estamos véndolle ó en baixo as granxarías. O que fale que esta guerra né nacesárea e precisa legrumante, ou escoler, ou ladrón é da Galicia. Deses demos que no brau lovantan nubes de cinza e o grau d s nosas eiras os bribós arremoíñan. E erguéndoo no aire, o barren pra este Pico bén axiña donde llo meten os mouros polos buracos das minas. Enfámea como esta enfámea solo se ve na Galicia onde todo se consente anque sean harexías. Témolos fillos na guerra na guerra da mouraría moito sofren por aló co aquela xente xodía. Dámolos fillos gustosos por que a nosa nación viva con honra que é despreciábel o que a honra non estima. Dámolos fillos e netos daremos hastra as vaquiñas do xugo, pra que os alarbios xamais queden por encima. Os fillos xa, miñas xoias contentos se sacrefican naquelas montañas da Áfreca dormindo na lama fría. Ben que son netos dos homes da Endependencia: decrinan dos da Ponte de San Paio; dos valentes da fouciña. Anque aló nos morran todos iremos a Berbería nos dimpois, que é cousa deso, a eslaquizar a mourisma. Pró antes Don Bastian díganos, por Dios él diga o que pensa desta guerra en que Spaña está metida. Asi falaban os homes Do Pico-Sagro na cima Hastra que meu amo un berro deu, e calou a familia. __________________ Esta guerra de Marrócos, dixo estoncel o meu amo. é a empresa das empresas para Spaña e para os nados. Por ela non hai partidos, por ela fóronse os bandos: españoles, só españoles, tén España nos estados. Que s´astreva á vir algún a revolvel o cotarro: d‘ o probe non quedaría nin migalla, nin fiñasco. As prazas da Spaña nosa non nacesitan soldados,ide a Cruña, alí veredes nas portas solo o Resgardo. Xa non vemos nesta terra contra o crego a Xan Carranco nin o crego contra Mós o capitán de cabalos. Tampouco Mós xa se lembra de Ardemil o deputado por que Mós está na loita matando mouros a staxo. Ardemil escrebe a storia da guerra co africano: o crego raza e descurre o modo de facer cartos. Cartos, cartos que sin eles..... ¡ai! sin eles Xan Carranconon pode compralos bois pra mandar o noso campo. Que hai que manter os homiños que se baten no Sarrallo, nos Castilexos e van para Tetuan trunfando. Cartos pra cañós e polbra cartos pra fusís e barcos cartos pra bombas e tendas e cañoneiras e carros. Cartos pra pagarlle ó ingrés os fosís escomulgados que nos deu pra os españoles uns contra os outros matarnos. ¡Hai mais de vinte anos que eso socedeu e ese falsario lémbrase hoxe de pedimos esa debda de ferranchos. —¡Ai mala estrosa os enterre a eses demos de miñatos! aínda chos afunda o mar... (a unha voz todos cramaron) ¡Son harexes pra ser bos! ¡en que acasión se lembrano de pedimos esa debda! ¡lástema de resalgario! — Preto de corenta e nove millonciños é o saldo.... prosigueu no alto do Pico, o farfantón de meu amo. Pró siñores, non bruar que xa estan os millós pagos: o Goberno remexeuse e púxolle a cruz ó diaño. —Vaian coel pros infernos esos inicos malvados de ingrexes; pro entrar coeles a contas non fora malo. Non sabemos quen debria a quen.... e se aqueles barcos que nos pillano sin guerra valerían tanto, ou canto. E as frábecas ardidas (disque por medo ós gabachos..!) e os fortes que aló en frente de Xibraltar nos guindano. ¡Xibraltar! ¡ohú,míngoa nosa! ¡afrenta do honor hispano! quen te perdeu sea maldito quen te non recobra escravo. —Os ingrexes van de perda a esta parte hai algús anos: canto amasan se esforrica como masa dos alvados. Se non volven pola fouce logo á casa, por Cachano, que por pan comerán ferro e por viño, auga do charco. Agora están co francés ¿onde vos porei meu santo! o francés os aloumiña... raña no cocho cebado.... _ Xa veres ó que han de vir a parar eses coidados tempo ó tempo, galleguíños.. desas contas sei eu algo. Agora á un lado o puxemos ¡somos mais que o ingrés! deixalo: a nosa loita co mouro é o mais prencipal do caso. ¡Esta guerra é moita guerra! esta guerra dos alarbios se a sabemos esprotar volve a Nación ó de antano. E decir, a Spaña enteira será Nación non anaco diralle ó ingrés ¡cea atrás! Diralle a México ¡alto! Da millor potencia ela acupará o millor lado e logo será un emperio dos podrosos o bizarros. Inda os Estados Onidos ¡outro covil de marraos! halle de dar a resposta dos proieutos de mercado. Xa que a faliña no entenden dos homes nobres e honrados sobre de vender a Cuba, iralles falar máis craro. Agora ¡guerra e mais guerra ós mouros escadrillados! ¡duro neles! ¡duro neles coa espada de Santiago! Vergoña dá que estivesen coa Spaña tantos anos aquí mato, ali gadoupo facendo bulra e escárneo. Vergoña dá de que sigros aló estean sin dar paso de vivir coas naciós en armonía e adiantos. ¡Guerra firme! ¡firme guerra! ¡guerra os brutos dos alarbios! ¡duro neles! ¡duro neles coa espada de Santiago!— O decir esto con forza Don Bastían, o meu amo, desfíxose toda a xunta con berros desesperados. O mesmo que cando o pote fervendo gomita caldo asi botaba do cume labréixol o Pico-Sagro. Os homes cas súas mocas arremangadas en alto ca carraxe polo monte foriosos se sementano. Na busca dos mouros van das minas polos buracos e covas e regandixas e penedas e barrancos. Levan traza de catar a serra darriba a baixo e tamén de dentro a fóra hastra dar cos africanos. Cada bruído que dan afóndese o Pico-Sagro e todos a un berro din o que vou a parolarvos. —¡Ei! ¡sahide infames vellos! ¡deixá os afondidos pazos desta terra que é a nosa onde tédelos encantos! ¡Afora! ¡afora, bribós, perguiceiros do dianllo, que engordás co sangue noso e co grao dos nosos agros! ¡Afora! ¡afora pexís que o dia mellor dogano comés as nosas mulleres cando veñan polo gando! ¡E róubalas nosas fillas pra servirvos de regalo dempois de que nos tragues se nos collés no descanso! ¡Afora! ¡afora espiós! ¡aquí ouvís o que falamos pra ir a contarlle ós vosos o que fai o galiciano! ¡Ei! ¡fóra Mouros! ¡afora! ¡fogo neles e queimalos! ¡dunha vez se acabe xa a semente dos alarbios!— Polas esqueiras dos pozos os nosos logo baixano: lodo adentro recorreron; pro todo se oíu calado. Que os mouros todos foxino medosos abriron paso polo de San Xoan da Cova: que foi sempre o seu atallo. Mentres que eses maldecidos foxen polo rio abaixo, outro dia contareivos a onde foi parar meu amo. Mingos Gallego. Cruña 1860 — Emprenta do Hespicio Previncial ______________________ [ A transcrición do texto realizouse con mínimas adaptacións para facilitar a leitura, respeitando acentuación, usos de letras, sinais de exlamación, de interrogación etc. ] Galego e en verso O Vello do Pico-Sagro saíu do prelo o 3 de marzo de 1860. Viron a luz cinco números, impresos na imprenta do Hospicio Provincial da Coruña, unida á Casa de Expósitos e Hospital de Caridade. O seu especial carácter non se limita só ao feito de estar escrito en galego, senón tamén aos contidos e ao estilo. En realidade O Vello do Pico-Sagro é un romance, escrito en versos octosílabos agrupados de catro en catro á maneira das coplas populares, que ocupa a totalidade dos cinco números. Sen dúbida o autor tivo en conta a experiencia exitosa do precedente O Seor Pedro. O relato disponse en dous escenarios, o galego e o marroquí e o autor narra unha historia versificada centrada, dunha parte, na acción militar e, noutra, na preocupación da cidadanía galega polas levas das que foi obxecto. A colección completa fórmana cinco números. O primeiro ambiéntase na romaría do San Bastián, no Pico-Sagro. A xente do lugar, pregunta ao Vello do Pico (don Bastián) polo seu parecer e pide novas da contenda militar de Marrocos. A partir do ataque contra os mouros dese número, o segundo principia coas chamadas por don Bastián, estériles pola ausencia deste, até o punto de os paisanos inculparen os mouros do seu abandono. Empurrados por isto e mais polo desexo de saberen que contiña un obxecto semellante a un tarxeteiro escrito en inglés, marchan ao pazo. Unha vez alí, Mingucho, criado do pazo, diríxese a un dos paisanos, “Carasto”, para lle pedir explicacións polo motivo de tal balbordo, deixando ben clara a xinea galega de seu amo. Logo de acalmar Breixo o escándalo, Mingucho maniféstalles que Bastián estaba preto de Santiago de Compostela con noticias, en dous pregos, da vitoria española o 1 de xaneiro de 1860, obtida polo xeneral Joan Prim i Prats contra as hostes encabezadas por Abul Abbás Ahmed (máis coñecido por Muley Abbás). Tras a cantiga “Voemos á Afreca /Iberica Nacion / Q’ o Mouro bandido / Manchóunol-a honor./¡Á Afreca! ¡á Afreca! Guerreiro Español! ¡Con sangue se lava/ A mancha d’ honor!”, o número 3 alude ao convite no pazo do amo. Durante a celebración, as conversas xiran arredor dos acontecementos españois e dos feitos bélicos de cada convidado, aínda que se deixa entrever a preocupación polos soldados españois. Prosegue coa información acerca da toma de posicións, entre o 4 e o 15 de xaneiro do devandito mes, no Monte Negrón. Alí, malia non atopar impedimento bélico, o cólera e máis o temporal afectaron o exército español. Andado o tempo, o exército, liderado polo xeneral Leopoldo O’Donell, vence novamente no río Azmir para logo continuar o seu avance sobre Tetuán, lugar onde estaban parapetados os mouros perante o asedio das tropas hispanas, acampadas a tal efecto en Wad-el-Jelú. Despois do sitio (iniciado o día 29 de xaneiro) e a batalla entre os exércitos español e marroquino, o cuarto número ábrese coa poesía “Rendeción de Tetuán”, na que se agradece ao Santo Apóstolo, a Deus e á Virxe o desexado final da guerra e a súa intervención na vitoria. O quinto, subtitulado “A paz”, merece atención pola actitude contraria á guerra manifestada por Mingucho, aínda que deseguido acatase e asumise o poder e a postura do seu señor. Tras esta dislocación xeográfica, abórdase a entrevista, o 23 de febreiro, entre O’Donell e Muley-Abbas, acompañado este último polo ministro Mahomet-el-Jetif, que conclúe en desacordo nas condicións da rendición, quizais, como se apunta na terceira folla, por “tentar a ver pol a guerra s’ antes enriba de nos se poñía en duas xeiras”. Logo da derrota española en Melilla, o 13 de marzo, a derrota na batalla en Goldrás (Wad-Ras) polo exército de Marrocos motiva outra nova comisión de Muley-Abbas para negociar a paz. De aí deriva a entrevista, ao día seguinte entre as 8 e as 9 horas, para asinar os preliminares da paz e un armisticio. Todos os números están asinados por Mingos Gallego, pseudónimo de Francisco María de la Iglesia, ou talvez do seu irmán Antonio María.