Paco del Riego, Galaxia e o PSG: das "misas dos ateos" en Bonaval a partillar militancia

Por moi lonxe que me remontase cara atrás na miña máis remota memoria infantil, coido que non daría co momento primeiro no que os meus ollos retrataron no meu caletre a inconfundíbel imaxe de Paco del Riego: as súas inconfundíbeis grandes lentes, o seu inconfundíbel cabelo ondulado cuase crecho, os seus inconfundíbeis grosos beizos, as súas inconfundíbeis dondas fazulas, a súa inconfundíbel voz de bardo pondalián -e o cuase permanente cintileo sorridente dos seus pícaros ollos, delator do seu innato e irredutíbel optimismo da vontade-. Mais seguramente cadraría en Bonaval, un 25 de xullo de haberá tres cuartos de século, ao pé da porta do actual Museo do Pobo Galego, onde eramos retratados os asistentes á daquela ironicamente alcumada como 'misa dos ateos', a misa que se celebraba cada ano o Día da Patria en memoria de Rosalía a carón do seu sartego no Panteón de San Domingos, á que os nosos pais nos levaban dende moi cativiños des que se reanudou a súa celebración nos anos corenta. Alí se xuntaban os supervivintes de Nós e do Partido Galeguista, crentes ou non, os membros do recén criado Padroado de Rosalía Castro, mais tamén xentes republicanas do común, traballadores compostelanos do mundo dos oficios e o comercio, viciños da cidade e dos arrabaldos -ou mesmo da súa contorna rural, que viñan á feira do gando en Santa Susana cando Compostela era 'a aldea máis grande de Galicia', en certeira imaxe do señor de Trasalba-. Fora nesas xuntanzas onde eu comezara a coñecer os máis significados deles, cos que meu pai conversaba nas demoradas despedidas: don Ramón, o Xocas, Cuevillas, Gómez Román, don Xesús Carro, Pura Lorenzana, Xosé Mosquera, os Ferro Couselo, Penzol, Valentín, Carvalho Calero, os Illa Couto, os Álvarez Blázquez, Viñas Cortegoso, Xohán Ledo, os Saco e Piñeiro des que saíran da cadea... E Paco del Riego, claro -presenza infalíbel, madia leva-. Como é natural, non sabía eu daquela que Paco del Riego andaba a desenvolver unha actividade relevante na reorganización clandestina do Partido Galeguista durante a Guerra Mundial, nomeadamente após a derrota nazi en Stalingrado. Ben anos despois, no período da nosa máis fraternal relación e cotiá convivencia, falaríame con humildade dese período e contaríame algúns episodios e sucedidos que evidenciaban ese seu irredutíbel optimismo ao que xa aludín. Contábame por caso que, conversando con Piñeiro durante a primeira fase desa guerra, Ramón estaba convencido de que os exércitos nazis ían engulir Europa enteira. "Piñeiro -dicíame Paco- construía unha argumentación dunha cristalina lóxica sen fendas, absolutamente irrebatíbel, mais eu teimaba en que non podía ser, que a Europa da Unión Soviética, das potentes organizacións de masas, movimentos obreiros e episodios revolucionarios dende 1848 deica a Guerra de España non podía ser derrotada e ao cabo daríalle a volta ao proceso. Non dispuña de argumentos lóxicos para fundamentalo, mais estaba convencido. E ao cabo resultou que eu tiña razón". E ben que a tiña -malia que os factores que lla deron non fosen só os que il aducía fronte á pesimista diagnose de Piñeiro-. Tampouco sabía eu daquela que, durante a reclusión de Piñeiro na cadea, desempeñara as súas funcións un 'inofensivo' rexistrador da propiedade, baixo o nome clandestino de 'Pol': Fermín Fernández Penzol -natural de Castropol, de aí o seudónimo -o incansábel e xeneroso adquisidor durante anos de toda caste de libros e folletos galegos ou referentes a Galiza, até xuntar unha inigualábel biblioteca galega, coa que constituíu a comezos dos sesenta a Fundación Penzol, na que eu ía traballar en Vigo dende o meu retorno á patria no 1963 para me facer cárrego da Revista de Economía de Galicia (REG) de Galaxia -biblioteca por fortuna aínda conservada incólume nesa cidade, xunto coa do propio Paco del Riego-. Poucos sabían que Penzol, cando mozo, nos tempos da famosa Residencia de Estudiantes madrileña, formara parte dun grupo 'arredista' -hoxe diríamos 'independentista'- dentro do nacionalismo galego, e era e seguiría a ser socialista: aínda conservo viva no meu maxín a imaxe de Fermín, xa vello e fraco de saúde, sentado co puño esquerdo en alto cantándomos a Internacional durante a clausura da asemblea constituínte da Federación de Partidos Socialistas do Estado español (FPS) no Palacio de Congresos de Madrid, na primavera de 1976, consumada a extinción da Conferencia Socialista Ibérica pola ruptura dos 'periféricos' co PSOE de González e Guerra inventado en Suresnes no 74. A FPS da que o PSG fora un dos primordiais promotores e protagonistas durante a súa efémera existencia -e da que sería o único membro que, no 77, mantería a lealdade ao seu proxecto e non pactaría co PSOE cara as eleicións ás Cortes que ían marcar o comezo da 'transición', dinamitada dende fóra a Creba Democrática e suplantada polo pacto da 'reforma política' co franquismo-. A fundación de Galaxia Cando no 1950, recén morto Castelao, se funda a Editorial Galaxia, o proxecto editorial nace relacionado cunha estratexia política do 'galeguismo do interior', é dicir, do colectivo do Partido Galeguista reorganizado na Galiza nos anos corenta, e que a partir do comezo da 'guerra fría' discrepa da posición política dos 'de América' -os exiliados no Río da Plata e México, primordialmente- e das propias teses de Castelao ao remate da Guerra Mundial, cando forma parte do goberno republicano no exilio parisino e defende un proxecto de restauración republicana con dúas pezas chave: a alianza co Partido Comunista e unha nova constitución autenticamente federal. Esa discrepancia vaise agudizar após o pasamento de Castelao, e acabará en ruptura cos 'de América' e coa disolución do Partido Galeguista no 1953. A aludida estratexia dos fundadores de Galaxia tiña dous eixos cardinais. O primeiro consistía en concentrar a súa actividade nunha 'política cultural', e primordialmente no 'prestixio do idioma', da que Galaxia vai ser o 'think tank' e a ferramenta crucial. O segundo, a aposta 'ad futurum' por constituír novos partidos galegos axeitados ao esquema bipolar das dúas grandes internacionais -a socialdemócrata e a democristiá-, e singularmente ao modelo alemán de RFA [República Federal de Alemaña], onde, a diferencia de Franza e Italia, un partido comunista non estaba constitucionalmente permitido. E malia que, dentro do grupo constituínte de Galaxia, esa estratexia non era asumida por todos -algúns discrepaban, por caso Valentín Paz Andrade, o meu tío Antón Beiras, Rufo Pérez ou mesmo os Álvarez Blázquez- ninguén lle fixo activamente a contra, por non fracturaren o colectivo e non poren en perigo Galaxia, ameazada pola censura franquista. Só diversificaron o labor editorial cun enfoque máis popular -como por caso Monterrey e a colección O Moucho dos Álvarez Blázquez- ou mantiveron unha relación de camaradaxe co espazo comunista, 'tabú' para a ortodoxia galaxiá. Mais o groso do colectivo definíase ideoloxicamente como socialista/socialdemócrata ou como democristián. O núcleo motor de Galaxia estaba constituído por unha tríade que sintonizaba coralmente ao unísono: Xaime Illa, Ramón Piñeiro e Paco del Riego. Nela, Xaime era a cabeza máis imaxinativa, Ramón o cerebro dirixente, e Paco o incansábel operario a pé de obra. Que sintonizasen ao unísono non significaba que fosen iguais: Illa era nacionalista democristián, Piñeiro galeguista federalista e Paco nacionalista socialista. A xeira dos anos cincuenta e sesenta ía poñer de manifesto esas significativas diferenzas en evolucións e executorias cada pouco máis dispares, dentro dunha recíproca lealdade persoal e plena entrega ao 'proxecto común' galaxián. É así como o remate do decenio dos cincuenta vai marcar o solpor da estratexia 'culturalista' e o comezo dunha nova etapa política do nacionalismo, no que as xeracións mozas van ter o protagonismo. A convocatoria do Consello da Mocedade xunta a rapazada que fora cobrando conciencia, durante o decenio precedente, de que compría transcender a estratexia 'culturalista', dirixida dende a famosa 'mesa camilla' de Piñeiro: compría facer política tout court, combate político nacionalista contra o réxime fascista. E para iso compría constituír un novo partido -ou partidos-. Ora, o continxente de mozos e mozas nacionalistas non era ideoloxicamente homoxéneo: de xeito que o Consello nace e escáchase cáseque simultaneamente. Constitución da UPG e do PSG O sector vencellado ao ideario comunista e inspirado nas frentes de liberación na periferia do sistema vai preparar a constitución da Unión do Povo Galego (UPG), que se funda en 1964. Mais outro sector, máis influído aínda daquela pola tese 'ad futurum' piñeirá dunha versión galega do modelo alemán, é propulsado polo propio Piñeiro para constituír un partido socialista -en rigor, inicialmente social-demócrata: é así como en agosto do 1963, no despacho de advogado de Sebastián Martínez Risco, vaise constituír o Partido Socialista Galego (PSG). E velaí que Piñeiro -que non se vai comprometer partidariamente- convence en troques a Paco del Riego para que se integre dende o comezo no PSG. A Paco e mais a algúns outros dos 'veteranos', como os Saco de Monforte -Cesáreo estivera con el na cadea- que incorporan un grupo de ferroviarios, ou Viñas Cortegoso, Amando Losada e outros máis. O resto son xente nova, como Salvador Rei, Orxales, Caamaño, Bodaño, Rodríguez Pardo, ou eu mesmo que, nese intre, retorno a Galiza e instálome en Vigo. Ora, Paco non vai ser un membro máis: pasados uns meses de labor de afiliación, en setembro do 1964 ten lugar a primeira asemblea da organización, que vai aprobar os seus principios, criar un voceiro -Adiante- e nomear a Paco o seu primeiro secretario xeral. Aí dá comezo o período da miña máis estreita convivencia e colaboración cotiá con Paco del Riego, a forxa da nosa máis fraternal e solidaria amizade e camaradaxe con el -a nosa auténtica irmandade, como a dos nosos ancestros da Fala, de Nós e do PG, que vai marcar a miña ética de por vida. Traballamos xuntos acotío na REG, en Grial, nas novas coleccións de Galaxia... e nas angueiras do PSG, onde eu levo as relacións políticas exteriores. Nese período, a osmose entre a Galaxia de Paco e o PSG de Paco tamén é plena e constante. Viaxamos xuntos a xuntanzas clandestinas fóra de Galiza -a miúdo en taxi costeado por el, despois no meu '2cabalos'-, ás veces recollemos a Salvador Rei en Ourense. Non lembro que nunca sentira temor ningún en ningunha peripecia: hai ducias de anécdotas significativas que non é cousa de mentar eiqui. A nosa confianza recíproca era total, e a miña gradual radicalización, a miña evolución cara á asunción do marxismo, a diagnose da síndrome colonial, a interpretación da nosa patoloxía como periferia do sistema, o meu gradual achegamento á UPG do Ferrín e ao comunismo do Cribeiro, nunca suscitaron o menor receio na mentalidade aberta e a bonhomía humanista de Paco del Riego. Nin sequer cando xa se ían producindo lañas na miña relación intelectual e ideolóxica con Piñeiro. De feito, a súa relación persoal e afectiva co Ferrín era daquela e seguiría sempre a ser reciprocamente inquebrantábel. Ao cabo esa era a súa natureza profunda, o fondal da súa identidade humana. Afervoado e modestamente republicano, nacionalista e socialista. En certa ocasión, nunha das moitas paseatas que dabamos latricando pola praia da Calzoa, en Coruxo, nas tardiñas do vran, dixérame: "Ramón é galeguista e federalista; eu son nazonalista e socialista". E non mintía nin distorsionaba: a súa prática corroborábao. Dou fe.