Xosé Luís Rivas Cruz, 'Mini': "É necesario seguir reivindicando, polo menos oitenta anos máis"

Xosé Luís Rivas Cruz, Mini, o home da longa barba branca. Un elemento característico dun persoeiro dedicado á docencia, á música, á política... Conta que a barba era símbolo de rebeldía nalgún tempo, que era unha forma de rabuñar espazos de liberdade. “Por iso deixabas as greñas, falabas galego... iso era o que provocaba, de iso se trataba”.
Xóse Luis Rivas, 'Mini', nunha intervención no Parlamento galego. (Foto: Nós Diario)
photo_camera Xóse Luis Rivas, 'Mini', nunha intervención no Parlamento galego. (Foto: Nós Diario)

Naceu en Begonte, pero considérase un boimortense máis, leva a meirande parte da súa vida instalado nesta vila. A súa infancia transcorreu durante a ditadura, etapa que marcou de cheo a súa persoa.

En 2007, mesturando esa paixón pola memoria e o sentimento de ser un máis do lugar no que era mestre, escribe Boimorto: memoria dun silencio. Deste xeito reivindica a memoria dun pobo, loita contra o esquecemento e priva do silencio eterno as familias dos asasinados.

En Boimorto foron once os mortos. Doce os que pretendían asasinar. Como dicía Julia Conesa, unha daquelas rosas asasinadas en 1939, “que mi nombre no se borre de la historia”. Que os nomes dos Homiños de Boimorto non se borren da memoria: Manuel Espiñeira, Ramón Enjamio, Antonio Felpete, Juan Martínez, José Barreiro, José Tojo, Isidro Filloy, Andresito Filloy, José Cabanas, Ramón Vázquez, Ramón Sánchez e Caián das Quintas.

Foi a mediados de agosto de 1936, citaran en Boimorto a aqueles que tiñan certa relación coa política, aínda que houbo moito de vinganza persoal. De Boimorto trasládanos en camión a Sobrado, onde foron vítimas dun abuso e maltrato continuo. Días despois son asasinados, pois o cárcere de Compostela estaba cheo e dan as seguintes ordes “aquí non collen máis, facede o que queirades con eles”. E fixérono.

É inevitábel non facer fincapé na dedicatoria de Boimorto: memoria dun silencio. “Para os que morderon sangue ou silencio durante tantos anos porque non sei, se por culpa dese longuísimo e pesado silencio, o tempo poderá cumprir o seu labor de poñer a cada quen no seu sitio”. Pensa que o tempo cumpriu esa labor da que fala? Puxo a cada quen no seu sitio?

Non, nunca. Porque o proceso foi moi longo, foi demasiado tempo e a represión foi tan brutal que deixou mancada á xente. A gran palabra é esquecer, a segunda é medo. Porque esa necesidade de esquecer está sustentada por un medo tremendo ao futuro, á vida, a poder resistir.

Non pensa que o feito de querer gardar e defender a memoria é de gran axuda para superar ese medo?

Non. No momento da transición, quen trouxo a democracia? Foi aquela xente que estaba manchada de sangue, que foi cómplice de todo isto. Entón, iso abortou calquera posibilidade de liberdade democrática e de proxecto. O que estaba en xogo, o que estivo sempre en xogo con esta represión, foi a posibilidade de soñar un soño colectivo. Porque a República foi un soño colectivo, foi a posibilidade de abrir o mundo.

No caso de Boimorto, os falanxistas escolleron os veciños instigados polo cura de Andabao. Cal foi o criterio que seguiu o crego para escoller os nomes dos que serían paseados? 

Hai que ir atrás. Hai un informe, que fai o secretario do Concello a petición do primeiro gobernador civil da República, que está incluído no libro. Fala de que entre todo o elenco de curas que había aquí, só se salva un. O resto son verdadeiros sicarios a favor dos amos. Don Emilio, o cura de Andabao, é dos que está a favor da dereita absoluta, en contra da República evidentemente. Pouco antes dos asasinatos hai un asalto por parte das esquerdas á casa do cura, el sae pola ventá. Mais hai unha frase que pronuncia López Bodelo, o alcalde, ante os feitos: “a vida hai que respectala”.

Hai unhas denuncias datadas meses antes dos asasinatos. O párroco de Andabao denuncia uns feitos no Xulgado de Arzúa, onde están implicados Isidro Filloy, José Cabanas, José Paz e Pedro López Bodelo?

Eu non sabía delas.

Por que non correron a mesma sorte que os compañeiros José Paz e Pedro López Bodelo?

Na lista eses nomes estaban. Hai telegramas onde se pide que se vixíe sen provocar ás dereitas e os sermóns dos curas, pois algo se estaba preparando. López Bodelo, nunha reunión con todos os que mataron, di: “se hai algún movemento raro, ao monte”. Pero claro, a xente que non está manchada de sangue, que non ten delito ningún máis que traballar polos veciños, non vai ao monte. Quédase. Ese é o seu erro.

Algún deixara o almorzo na casa sen comer, contaba de volver axiña. Non sospeitaban nada?

Si, posibelmente si. Non ocorreu o 18 de xullo, foi o 20 de agosto. Aí hai un período de calma absoluto, aí é cando hai incerteza de como vai o asunto. É unha loita desigual, non acontece nada até que nomean delegados de orde público. Entón, Mola ordena fusilar a todo o mundo que tivera mirado para o lado esquerdo, “así sea mi propia madre”, dixo. Estou seguro de que se a nai de Mola fose de esquerdas que a fusilaban. Deste xeito era o asunto, por iso López Bodelo e José Paz se botan ao monte.

Non todos estarían involucrados na política... Andresito Filloy era moi novo, el tamén?

A nai de Andresito, Amalia, estaba metida en sindicalismo duro. Na folga xeral de outubro de 1934 plantouse diante da porta da fábrica e dixo “aquí non entra ni dios”. E non entrou ninguén. Pero claro, matar a unha muller era demasiado, entón vínganse co fillo.

En moitas zonas as mulleres foron vítimas de escarnio, rapas, violacións...

É moi duro publicar iso. A parte da barbaridade que pode ser, do abuso, estás afrontando unha muller que é nai, posibelmente os fillos tamén se sintan feridos.

Sería importante publicalo, aínda que fose de xeito anónimo. Non é necesario un recoñecemento ás que non foron asasinadas pero sufriron igualmente represión?

Os feitos non se poden esquecer por outras razóns. Non pola afronta persoal, senón pola afronta social... Esas mulleres sufriron máis represión que os homes. Primeiro a soidade, daquela unha muller era unha “ninguén”. Un home podía recompoñer a súa vida. Unha muller non, unha muller estaba atada ao loito, ao loito permanente.

Ademais, as burlas... por que moitas das familias dos fusilados marcharon para fóra? É moi duro que veña un fillo chorando da escola porque lle dixeron algunha cousa, porque era fillo dun roxo.

Por iso moitos preferiron calar e ocultar o pasado?

Claro, moitos volvéronse os máis católicos. Era necesario. Non só afecta a determinadas persoas, afecta a todo un colectivo. Afecta sobre todo na maneira de vivir. De repente, na túa casa non podes falar libremente, tes que rezar o rosario.

Nestas represións tamén houbo moito de vinganza persoal...

Si, hai unha moi clara. Un deles era de dereitas, entón non cadra. Din que foi unha vinganza pola muller, que era moi guapa. Ademais, ela era de boa familia e el non, polo que non era moi querido. A muller escapa, acabou en Arxentina. Eu falei con ela e contoume... Aí posiblemente hai vinganza.

Pensa que en Boimorto se fixo o suficiente por curar as feridas abertas polo franquismo?

Fomos demasiado cautos, demasiado prudentes, demasiado demócratas. Demos os pasos necesarios para que non se mancara ninguén. Botamos case dous anos falando coas familias, pouco a pouco. Fixémolo con tranquilidade. Eu creo que saíu ben.

Teríase que facer antes?

Si, por suposto. Para reconstruír con mediana certeza unha aproximación á verdade, tiña que ser feito nos 80. Porque había testemuñas vivas, porque a sociedade que había daquela era absolutamente distinta.

Moitos critican a loita contra o esquecemento, a recuperación da memoria. “Avivar vellas feridas”, “volver ao pasado”. De que teñen medo?

A quen lles avivamos as vellas feridas? Quen está ferido? Os represores? Porque son os únicos que se doen. Aquí o que hai que facer é rascar, quitar a costra das feridas e que sangue un pouco para que estile ben, curalo ben. Os feitos foron os que foron, hai que miralos dende os tempos de hoxe. Eu sempre lamentarei que non se fixera antes. Non ter conciencia antes destes feitos.

Seis dos homes foron asasinados na Curva dos Batáns e enterrados nunha fosa en Ortoño, os demais no Amenal. Na fosa do Amenal atopáronse os restos dalgúns. En Ortoño levárase a cabo unha exhumación, lamentablemente, sen resultados. Aprobouse unha nova exhumación no lugar de Ortoño, non é así? Pois segundo unha veciña, da primeira vez, non se estaba a buscar no lugar adecuado.

Xa quedaba pouca xente que o soubera. Todos dicían que era por onde baixaba a cadea da campá. Alí non están. Facendo a escavación chama o neto da señora, Cristina, que acababa de vernos pola televisión e estaba chorando, porque ela sabía onde estaban e alí non era. Pouco despois apareceu polo lugar e contounos toda a historia. Ela era moi nova cando acontecera, ía cunha veciña cara Santiago e veunos. Nós conseguimos o permiso para escavar, pero torcéronse as cousas. Había movementos por debaixo. Eu preferín deixalo quedar, non temos présa.

Cre de verdade que non había présa? Morreron moitos coa ferida gravada no corazón.

Si pero non. Para facer as cousas mal, mellor non. Fíxose todo o humanamente posible. Sería doutro xeito se a sociedade estivera dacordo, pero non o estaba, nin está.

Cre que de atoparse os corpos nesta segunda exhumación, daríase por cerrado un ciclo en Boimorto? Ou é necesario seguir reivindicando a memoria?

É necesario seguir reivindicando, polo menos oitenta anos máis. As dúas palabras chave son o medo e o silencio. Porque o silencio rouba parte do noso pasado. Porque o medo rouba a posibilidade de medrar. Isto é moi duro. É pasado, pero pode ser presente ou futuro.

A pesar de todo é necesario loitar, buscar a luz. Intentalo. A meta non é importante. É o camiño, o camiño é o que importa. É onde te realizas, onde realmente te sentes ben. Igual conclúes ao final que non foi moito o que conseguiches, ou non foi nada. Pero as enerxías queimadas pagaron a pena. O de Boimorto pagou a pena, aínda paga a pena.

Comentarios