Soutomaior, Teixeira, Teixeiro, Teixido, Tella, Tellada, Tellado e (San) Tomé

E se bebemos de novo das fontes que nos facilita Gonzalo Navaza podemos sinalar que, formado pola unión do substantivo saltus e o adxectivo maior, xorde o topónimo Soutomaior. Dous son os lugares así denominados, un en San Roque do Freixo (Crecente) e o restante en Santiago de Soutomaior (Taboadela). Porén, ademais desta freguesía existe outra con este nome, aínda que baixo a advocación de San Salvador e que forma parte do concello pontevedrés de Soutomaior. Nesta parroquia consérvase en pé o famosísimo bastión que lles deu nome a varias familias egrexias galegas, así como a outras asentadas en Portugal e no continente americano. Velaí fican tamén os topónimos: Santa Fe de Soutomayor, comuna do Departamento de Las Colonias (Arxentina); Plaza de Sotomayor, en Valparaíso (Chile); Los Andes de Sotomayor (municipio de Colombia)... Como apelido só recompilamos datos vinculados á forma non restaurada Sotomayor, vertidas na Cartografía dos apelidos de Galicia (ILG) e no INE, fontes que nos indican que son unhas 33 persoas as portadoras. Unha das primeiras referencias que localizamos deste topónimo data de 1228, na que se lle confirma ao mosteiro de Santa María de Melón unha herdade, denominada Mera, que Afonso VIII de Galiza lle entregara a esa comunidade. Tal patrimonio, concretamente, fora entregado polo mesmo monarca o 5 de febreiro de 1193 en Sauto Maiore. Verbo do apelido, e se nos deixamos levar polos estudos xenealóxicos (non sempre precisos nas obras clásicas), habería que falar da presenza de persoas así apelidadas polo ano 1147, como achega un dos maiores especialistas sobre esta caste de nobres, almirantes e bispos. Referímonos ao historiador Suso Vila, que bebe –entre outras fontes– do Livro de Linhagens do Conde de Barcelos. En Portugal, e nos fondos da Torre do Tombo, custódiase un pergameo do 8 de marzo de 1290 polo cal o rei Sancho de Castela lle confirma a João Fernandes de Lima a compra que este lle fixera a Afonso García de Soutomaior na “varzea de Ardilla, nas azenhas de Porto de Moura”. Entre as persoas galegas así denominadas e relevantes na nosa historia debemos citar a Ana de Soutomaior, quen por 1347 goberna xunto co seu marido Pedro Arias de Aldao a fortaleza de Sebil (Cuntis); Pedro Álvarez de Soutomaior, alias 'Madruga', mariscal de Baiona, conde de Caminha e vizconde de Tui (nado ao redor de 1430); o mariscal Sueiro Gómez de Soutomaior, señor da fortaleza de Lantañón (en Paradela de Meis), e que testa en 1485; Álvaro de Cadaval Valadares e Soutomaior (1505-1575), humanista condenado polo Santo Oficio de Lisboa, primeiro catedrático de Gramática da USC e autor de obras como Apotheosis (1565); García Sarmiento de Soutomaior (1595-1659), nado na Cañiza e vicerrei de Nova España; e o arcebispo compostelán Fernando de Andrade e Soutomaior (1578-1655), nado en Vilagarcía de Arousa e vicerrei tanto de Navarra (1637-1638) como de Aragón (1642) etc. O topónimo Soutomaior deriva da unión do substantivo 'saltus' co adxectivo 'maior' Da presenza da árbore do teixo (Taxus baccata) en determinados lugares xeográficos xorden topónimos como Teixeira, Teixeiro e Teixido. Así e todo, con respecto aos dous primeiros, co significado de superficie na que medran as citadas árbores, pode cruzarse outro significado: gorida na que habita o porco teixo. Co nome de Teixeira existen 17 lugares e un concello; co de Teixeiro, 16 entidades de poboación e a parroquia de Santa María de Teixeiro (Lugo); e co de Teixido, ademais de seis lugares, existen as freguesías de San Marcos de Teixido (O Bolo) e Santo André de Teixido (Cedeira). No plano da antroponimia debemos indicar que co apelido Teixeira hai máis de 1.334 persoas usuarias, distribuídas por Carballeda de Valdeorras, Beade, Petín, Oímbra, Monterrei e 55 municipios máis; porén, tamén existen persoas coa forma non restaurada Teijeira, que non chegan a 670 e só se contabilizan en 20 concellos. A variante masculina obsérvase unicamente coas grafías: Teijeiro (con 4.507 usuarios localizados en Cospeito, Castro de Rei, Pol, Sandiás, Begonte e 85 municipios máis) e Teigeiro (cunhas 13 persoas as usuarias, algunha do concello de Oleiros). Teixido é un caso semellante, pois apelídanse Teijido máis de 934 individuos de 26 concellos (entre os que están os de Guitiriz, Cariño, Vilarmaior, Aranga e Cospeito). O topónimo Teixeira rexístrase en varios documentos do Tombo de Celanova e gráfase Taxaria en 1004. Como apelido puidemos localizar bastantes textos, se ben queremos dar conta de que houbo quen en 1435 se chamaba polas terras ourensás “Joan Teixeira”. Se botamos man agora das investigacións de Cal Pardo, coñeceremos que en 1373 unha muller chamada María Eans, “filla de Johan Martines”, vivía en “Teixeiro, que he em frygesia de Santalla de Vilousende”, na diocese mindoniense. No ARG custódiase un pergameo que contén a partilla de diversos bens da aldea de Castelo, preto da capela de Santiago, na cidade de Lugo. As persoas que o 25 de febreiro de 1497 intentan arranxar a transmisión patrimonial son: “Afonso Nabal, en nome da súa muller, Moor Fernandes, et Lopo Teyxeyro, en nome de súa muller, Tereyja Lopes”. Verbo do que nos explica un rexistro documental conservado nun libro do Arquivo Xeral de Simancas, o 30 de setembro de 1504 Fernando de Aragón autoriza a Xoán Fernández Teixeira, de orixe galega, para que cree unha notaría. Da presenza da árbore do teixo ('Taxus baccata') xorden topónimos como Teixeira, Teixeiro e Teixido Co apelido Teixeiro temos na cultura galega os escritores Manuel María Fernández Teixeiro (1929-2004), autor do libro de poemas Muiñeiro de Brétemas (1950), e Alva Martínez Teixeiro, que entre outras obras publicou Maktub. Da Retórica na Ficção de Raduan Nassar (2006). Tamén debemos mencionar a Xosé Antonio López Teixeira, autor de numerosos ensaios vinculados coa historia da Galiza. Da voz latina tegula xorde o topónimo Tella, mais tamén puideron aparecer os de Tellada e Tellado. O segundo dos casos está evidentemente ligado a un substantivo feminino como villa, e o último fai referencia a un masculino, por exemplo aedificum (como nos indica Carlos García Vázquez na súa tese de doutoramento). Co topónimo Tella existen dous lugares en toda Galiza así chamados, concretamente en Santiago de Traba (Laxe) e Santa María Madalena de Matela (Outeiro de Rei), amais dunha parroquia, Santo Eleuterio de Tella, en Ponteceso. Co plural Tellas só hai unha entidade de poboación, en Santa María de Mera de Arriba (Ortigueira). Por outra banda, nove son os lugares que levan o nome Tellada ou derivados; mentres que ascenden ao número de 17 os que se din Tellado. Tales entidades de poboación deron lugar aos correspondentes apelidos homónimos. Así, existen na actualidade unhas 291 persoas apelidadas Tella, distribuídas en nove municipios (Meira, Ribeira de Piquín, Pol, Castro de Rei, A Pastoriza...). Na Coruña figuran sete persoas máis coa forma non restaurada Teja. O apelido Tellada, na súa forma non restaurada Tejada, contabiliza 192 persoas usuarias en sete concellos (Bande, Xinzo da Limia, Sarria, Ourense, Ferrol, Vigo e A Coruña); porén, só existen seis individuos que –como segundo apelido– usan a forma Tellada. Así e todo, moito máis abundantes son os Tellado, pois deste xeito son chamadas 552 persoas nun total de 19 concellos (encabezados por Pol, Mondariz-Balneario, Mondariz, Pazos de Borbén, O Covelo...) e cinco máis que se din Tejado na cidade herculina. Mergullados en datos históricos e en relación co apelido Tella, sería axeitado consultar un expediente que se conserva na Real Audiencia do Reino de Galiza (ARG), datado ao redor de 1637, e que versa sobre determinados bens de San Martiño de Ferreiros (hogano no concello de Pol). Nel aparece, entre outras persoas citadas, un tal Domingos de Tella. No entanto, máis antigas son as referencias que podemos traer até estas liñas sobre os Tellada. Unha delas vén a ser un poder que Catarina de Ulloa, abadesa de San Paio de Antealtares, lle concede o 6 de outubro de 1524 a “Pero da Tellada, vezino del coto P[ader]ne (...) para que por nós y en nuestro nombre y del nuestro monesterio y sus anexos podays tener y poser el [lu]gar e casal (...) de Sobrado, que es en el Reyno de Po[rtugal]”. Na época medieval, concretamente en 1334, constatamos a presenza dun “Iohan Fernandes do Tellado, morador en Rimiae” que, “de bon curaçon et de boa voontade” lle vendía ao racioneiro de Lugo Xácome Eans o que lle era propio en “Sant Viçenço de Pedreda”. Da voz latina 'tegula' provén o topónimo Tella Tomé é un nome de lugar que, xeralmente, aparece como o haxiotopónimo San Tomé, que deriva obviamente do latín Thomas. Son 19 as entidades de poboación galegas denominadas San Tomé, que puideron dar lugar aos apelidos San Tomé e Santomé. Porén, a forma Tomé igual posúe certa transmisión como patronímico (fillo de Tomé). Como Tomás hai no país 186 persoas así apelidadas e na forma propiamente galega achéganse a 3.090 as ocorrencias localizadas en 72 concellos (Negreira, Guitiriz, Pazos de Borbén, Coirós, Porto do Son...). Aínda que só existen cinco persoas que usan como segundo apelido Santomás, a forma correcta galega (Santomé) ascende a 2.200 ocorrencias, distribuídas por máis de 22 municipios (Moaña, Cangas, Bueu, Trabada, Marín...). Manuel María Fernández Teixeiro é autor de 'Muiñeiro de brétemas' Na fundación Penzol custódiase un pergameo do 16 de abril de 1391 polo cal “Afonso Gonçales e John de Mayal, alfayates” lle venden en nome da “confraría de Santa Trindade” a “Afonso Dominges Tomé, carniçeiro, morador en Betanços (...)” o dereito que teñen “enna vina que jas a Lança, friglisía de Sam Martinno de Teoure”. Dun ano máis tarde é o foro que Constanza Iáñez “moller que foy de Roy Fernandes, notario, moradeyra em Ourense, enna rua dos Çapateiros” outorga en favor de “Johan Peres de Santome et a vossa moller Eynes Estevees” unha viña en “Bouço de Ramyro”. Un destacado artista plástico galego é Cé Tomé, nado en Lavadores (Vigo) Dos albores da Idade Moderna temos un requirimento de “Juan Tomé Lorenço, relojero, vezino de dicha çibdad” de Santiago para que “Fernando de Lema, notario”, lle dese título de “relojero de la dicha çibdad”. Este texto leva data do 14 de xaneiro de 1510. Usa o apelido Tomé dentro do mundo da cultura galega artista plástico Cé Tomé, nado en Lavadores (Vigo). As súas obras téñense exposto tanto na Galiza como en Catalunya, Madrid, Cantabria e diversos lugares de Bélxica. Alén desta faceta, tamén é compositor, produtor musical e músico.