Ocultar o pasado para modelar o futuro

Nunha entrevista concedida o pasado mes de setembro a The Guardian, o historiador e xornalista británico de orixe nixeriana, David Olugosa, denunciaba como o sistema educativo británico tendía a confundir tradicionalmente a historia británica coa historia propiamente inglesa. Consideraba o escritor vinculado á BBC, que o coñecemento mutuo e simétrico entre as catro nacións británicas non podía máis que resultar positivo para a convivencia social nun marco de unión que o propio entrevistado non deixa de defender. Na realidade, a crítica de Olugosa viña pór de manifesto un coñecido instrumento político: a omisión ou amnesia inducida do pasado que os grandes poderes estatais utilizan para se perpetuaren, especialmente fronte ás minorías internas. Certamente, sería tan inxusto como incorrecto dicir que Europa foi pioneira nese uso da omisión ou da “desmemoria”: o interese dos triunfadores por espallar un relato unitario, non confrontado e útil para o seu dominio representa unha ferramenta universal utilizada polos poderosos, fosen europeos ou non. O sistema educativo Porén, eurocentrismo á parte, resulta difícil negar o mundo occidental foi un alumno avantaxado destes propósitos, máis polo seu devir histórico ligado ao colonialismo e o imperialismo que por un talento innato. Do que non hai dúbida é de que unha peza indispensábel deste instrumento, para alén da lingua, da relixión, de literatura e dos mass media, foi –e segue a ser– o sistema educativo: a gran forxa das sociedades contemporáneas. Nel alicérzase non só a adquisición dos coñecementos máis básicos, tamén aqueles que teñen que ver coa identidade e co sentimento de pertenza a unha sociedade, a un país. Só hai que reparar na atención que o sistema educativo estadounidense dedica á listaxe de presidentes desde o nacemento na “nación” a finais do século XVIII. Non deixa de ser paradoxal que un neno cheroqui, sioux ou dakota estude aqueles dirixentes como “pais da patria” cando os seus propios pobos xa levaban séculos habitando as terras do norte de América. Non é un problema propio da educación estadounidense: infelizmente esa é unha realidade moito máis común no mundo e o exemplo ben podería situarse en calquera outro Estado. A concepción periférica –e ás máis das veces supremacista– dos poderes políticos sobre as minorías lingüísticas, étnicas ou nacionais, mais tamén o medo á libre elección de pensamento atópase detrás desa (i)lóxica. É doado ver a palla no ollo alleo. Ao sur dos Pireneos, no Estado español os diferentes sistemas educativos tamén están lonxe de integrar, verdadeiramente, a todas as identidades étnicas, lingüísticas ou nacionais do Estado. Talvez os casos máis flagrantes se dean nos territorios astur-leoneses como no propio Aragón, onde a inmersión da poboación no español segue a estar vixente desde a Lei Moyano (1857). Noutros territorios do Estado, os contidos propios, a maior parte deles na lingua propia, non deixan de ser contemplados polo poder central como unha mera concesión política cando non un xesto de caridade. En 2012, o entón ministro de Educación, José Ignacio Wert, chegaría a cualificar a súa reforma como un instrumento ideolóxico destinado a “españolizar a los alumnos catalanes”, tal e como xa denunciara a propia escola catalá da altura. Naquel caso, a lingua só era un elemento secundario, pois o ministro español facía fincapé no estudo da historia e da propia cultura como unha ferramenta para lograr que aquel alumnado se sentise “orgulloso de ser españoles”. Os libros de Xeografía e Historia seguen a reproducir un discurso castelanista onde Galiza, lonxe de ser reino, é un territorio marxinal de Castela No fondo, o caso galego tamén estaba moi presente naquela declaración de intencións. A chegada da autonomía e a configuración dun sistema de ensino galego a comezos dos anos 80 do século pasado prometía acabar coa presenza esmagadora do castelán mais tamén coa marxinación da cultura galega. Pensouse, desde diferentes ámbitos, que a simple presenza de libros de texto en galego pararía o abafante proceso de substitución lingüística e devolvería o coñecemento da realidade máis inmediata ao pobo: algo que nunca chegou a pasar. Recoñézase ou non, hoxe a presenza do galego limítase, en moitos centros de ensino, á propia materia de Lingua Galega e Literatura. Non só iso, a maioría dos libros de Xeografía e Historia, malia estaren en galego, seguen a reproducir un discurso plenamente castelanista onde Galiza, lonxe de ser reino, é un territorio exótico e marxinal de Castela. Nesta teima de evitar o coñecemento da nosa realidade cultural e histórica (marcada tamén pola represión) é onde cabe situar o novo temario da ABAU no que se elimina a historia da nosa lingua antes de 1981? Cómpre unha explicación.