Del Riego na Editorial Galaxia: construír un universo galeguista a través da cultura

Nunha maleta agochou Francisco Fernández del Riego toda a documentación política do Partido Galeguista: as cartas con Castelao ou os números da revista Roteiro, aquel semanario que el mesmo facía a máquina a mediados dos anos corenta. Por entón, tiveran a ilusión de reorganizarse politicamente, crendo que a ditadura non se asentaría. O soño esnaquizouse en 1947, cando prenderon a Ramón Piñeiro, quen alerta a Del Riego do perigo de gardar documentación comprometida. Será nese momento en que decide enterrar na horta da casa da nai, no monte Castro, aquela maleta coa que soterra tamén as súas ilusións políticas e as da súa xeración. Non foi doado seguir adiante, pero entenderon que era o momento de restaurar o proceso cultural que a guerra interrompera drasticamente e facer de ponte coa Xeración Nós. Daquela Xaime Isla e Francisco Fernández del Riego traballaban man a man no suplemento sabatino do xornal La Noche e, ao tempo, argallaban a fórmula para botar a andar unha editorial. Un proxectista e un executivo, Xaime e Paco, dous homes aos que se lles debe que o 25 de xullo de 1950, nos baixos do Hotel Compostela en Santiago, se celebrase a asemblea fundacional da Editorial Galaxia. Os dous entenderon que debían buscar unha figura de consenso para exercer a presidencia e coincidiron en que fose Ramón Otero Pedrayo, o último presidente do Seminario de Estudos Galegos. Xa un ano antes iniciaran a captación de accionistas e Del Riego redactara o "Prospecto de fundación", que distribuíron para dar a coñecer o novo proxecto. Ao tempo, buscaron persoas que se subscribisen aos libros e, tan só nun ano, conseguiron ao pé de cincocentas, o que facía viable comezar coa empresa. Así se escriturou, como unha Sociedade Mercantil Anónima "que terá por ouxeto a edición de libros, revistas e demais pubricacións, a sua exportación, espallamento e venda e calisqueira outras aitividades afíns". Para a ocasión, Xaime Isla redactou os Estatutos en galego, amparándose nun regulamento vixente da República que permitía escriturar este tipo de documentación nas dúas linguas. A vicepresidencia exerceuna Gómez Román; a secretaría, Fernández del Riego; Isla Couto, conselleiro-delegado; Xesús Ferro Couselo, Sebastián Martínez-Risco e Antonio Fernández López, vogais. ‘Grial’ Na primavera de 1951 xuntouse na casa de Del Riego a Comisión Executiva –formábana Isla Couto, Fernández del Riego, Luís Viñas Cortegoso, Ricardo García Suárez (Xohán Ledo), Emilio Álvarez Blázquez, Antón Beiras, Rufo Pérez e Xosé Meixide– para elaborar o primeiro número da Colección Grial: Presencia de Galicia. Aqueles días pediron orixinais, corrixíronos, montaron a revista, enviárona á imprenta e distribuírona entre as persoas colaboradoras e subscritoras. En abril dese ano saen do prelo 2.800 exemplares da Antífona da Cantiga, de Ramón Cabanillas, e 1.200 do primeiro número dos Cadernos Grial. Don Paco fixo un atadiño con aqueles exemplares e percorreu as librarías da cidade de Vigo sen moito éxito, pois só dúas accederon a que os deixase en depósito. Non sabían da súa teimosía, así cando deron ao prelo novos títulos repetiu a visita ata que a maioría dos libreiros accederon a vender os libros de Galaxia. Para entón, Del Riego xa decidira unificar, na medida do posible, a ortografía dos textos recibidos na editorial e creou unha norma tácita que consistía fundamentalmente en simplificar o modelo gráfico eliminando apóstrofes, guións ou circunflexos, que en etapas anteriores se usaran en exceso. Desta maneira outorgáballe ás publicacións maior uniformidade e facilitaba a recepción das obras; cando menos con esa idea corrixe, edita libros, involúcrase nas publicacións periódicas ou realiza prólogos. O éxito de botar adiante unha editorial non estaba exento de trabas e a finais de 1951 Del Riego pide ser relevado no cargo de secretario –asumirá as súas funcións Emilio Álvarez Blázquez–, porque estaba a atravesar unha forte crise persoal. Así llo comunicou a diferentes amigos e incluso pensa no exilio, decisión que lle desaconsellan os seus amigos Luís Seoane e Lois Tobío. Con todo, a súa renuncia non supuxo unha desvinculación inmediata do traballo diario da editorial, ao seguir no Consello Técnico Asesor –xunto a Álvaro Gil, Ramón Fernández-Oxea, Ramón Piñeiro, Ricardo Carballo Calero, Celestino Fernández de la Vega e Ricardo García Suárez– e na Comisión Executiva. Meses despois desta decisión, reciben a noticia da suspensión da publicación dos Cadernos –só saíran catro números–, pois a censura decatárase de que era unha revista periódica e non obtiveran o permiso necesario. Só o conseguen en 1963, cando a Dirección Xeral de Prensa autoriza que se retome Grial e, unha vez máis, fan o primeiro número ás présas para cumprir cos prazos fixados. Aquel esforzo quedou compensado coa boa acollida entre os afíns ao grupo, os exiliados e os estudosos estranxeiros, pois non escatimaron esforzos e enviaron Grial ás principais universidades onde dispuñan dalgún contacto. Nesta nova etapa engadiron como subtítulo Revista Galega de Cultura, co ánimo de clarificar a súa finalidade e a súa vocación universal. Del Riego e Piñeiro foron os directores da revista ata o número 100, aínda que nos primeiros anos non puideron figurar como tal, pois había o requisito de que ese cargo o ocupase un xornalista titulado. En concreto, Del Riego asinou ao pé de cento cincuenta artigos e notas –sen contar as moitas que redactaría de maneira anónima–, para que a revista saíse completa e sempre puntual. Literatura Na literatura buscaron trazar pontes cos escritores de preguerra e Del Riego aposta principalmente por Álvaro Cunqueiro, o seu íntimo amigo, que despois dunha etapa "inauténtica e controvertida" –así a definiu–, regresa a Mondoñedo. Non hai día que non lle envíe dende Vigo unha carta para que retome a escrita en galego, ata que consegue que Cunqueiro lle faga chegar algunha das páxinas máis brillantes da nosa literatura: Merlín e familia (1955), As crónicas do Sochantre (1956), Herba de aquí e de acolá (1957), O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca (1958), Escola de menciñeiros (1960) e Se o vello Sinbad volvese ás illas (1961). Son os anos de maior produción do autor mindoniense en galego, que culminan coa súa entrada na Real Academia Galega en 1963, da man de Francisco Fernández del Riego, quen responde ao seu discurso con palabras eloxiosas e incluso confesa que "dil escoitéi as primeiras palabras vivas que fixeron conscente o meu instintivo sentimento de galeguidade". Da mesma xeración era Ánxel Fole, que envía a Del Riego uns primeiros cadernos con historias, pero que non daban para un volume de máis de vinte páxinas; por iso lle pediu que continuase a escribir ata que tivese entidade de libro e foi entón cando se publicou Á lus do candil. Da mesma maneira, o seu amigo Otero Pedrayo mandáballe os manuscritos para que Paco os pasase a máquina, como por exemplo Polos vieiros da saudade. O certo é que o traballo de mecanografar foi constante con outros moitos autores, como o de corrección de orixinais e, incluso, o de seleccionar os contos, e así algúns deles quedaron inéditos en carpetas. As xeracións máis novas tiñan unha colección propia na editorial para dar saída as súas creacións; así Illa Nova deu ao prelo obras de Franco Grande, Xohana Torres, Xosé Luís Méndez Ferrín, María Xosé Queizán ou Carlos Casares. Del Riego sempre alentou a súa escrita e animábaos a presentarse aos premios do Centro Galego de Buenos Aires, onde foron recoñecidos en varias ocasións. Ao tempo, recibíaos tamén na Fundación Penzol, que se inaugurara en Vigo o 5 de maio de 1963, da que Del Riego foi o primeiro director. Este proxecto foi o máis querido para el, como demostra a súa entrega xenerosa durante case cincuenta anos nos que conseguiu amentar significativamente o legado de Fermín Fernández Penzol-Labandera, mellorar as instalacións primeiras e dotalas con persoal especializado. Volvendo a Galaxia, o director literario apostou fundamentalmente pola narrativa e o ensaio, deixando pouco lugar para a poesía. Del Riego non estaba de acordo neste punto con Piñeiro, e menos ao ver a cantidade de poemarios inéditos que se recibían, polo que teimou en crear unha colección á marxe. Ao seu ver, Galicia non podía renunciar a ser un pobo lírico, polo que convence a Celso Emilio Ferreiro e Emilio Álvarez Blázquez en botar a andar un selo propio, a colección Salnés. En 1961 deron ao prelo Nenias, de Aquilino Iglesia Alvariño, e despois aparecerían outros moitos, entre eles un de Celso Emilio Ferreiro. Unha vez máis, Del Riego convence o poeta para que volva publicar e este chegou cun "mangado de poemas mecanografados e manuscritos" que Paco non tardou en escolmar e en suxerir o título Longa noite de pedra. Xerente de Galaxia É evidente, pois, que a renuncia como secretario en 1951 non o desligou da editorial, aínda que non tivese un cargo específico nin cobrase polo seu labor. Naqueles primeiros anos contaba cun despacho no bufete dos seus irmáns Joaquín e Vicente –recoñecidos avogados en Vigo– e ata alí foron un día Otero Pedrayo, Gómez Román e Xaime Isla para pedirlle que regresase a Galaxia, porque naquel momento a editora non ía ben. El dubidou porque non podía prescindir do seu soldo no bufete, pero Isla ofreceulle unha remuneración mensual. Non era moito, pero compaxinado con outros ingresos podía asumir o cargo de xerente e fuxir da avogacía, que tan pouco lle gustaba. Non será ata o 6 de novembro de 1960 que se acorde cubrir a vacante de "xerente ou segredario xeral" con Del Riego, unha decisión que se ratifica semanas despois na xunta xeral. En sucesivas xuntanzas consta en acta o agradecemento do grupo, pois dende que asumira o novo cargo a editora mellorara as vendas e impulsara as relacións co estranxeiro, especialmente, con profesores universitarios e centros culturais. Para promocionar as publicacións, Paco tamén se encargaba de elaborar un catálogo anual dos títulos ao que se lle daba difusión xunto coa felicitación de Nadal. Ante o seu traballo eficaz, en 1962 amplíanlle as súas competencias para que organice a sección de propaganda e difusión da editorial. En acta recóllese que o seu regreso "tradúxose en resultados económicos favorables á Editorial". Se ben, a súa dedicación mingua cando a editorial merca Artes Gráficas Galicia e Del Riego ponse á fronte, desta maneira pouco a pouco deslígase do seu labor na editora, aínda que ata 1991 non presenta a renuncia como conselleiro. Iso si, expresa en carta que non rompe co "espírito de Galaxia", ese permaneceu nel ata o seu último alento.