—Antes de nada, gustaríame pedirlle un balance destes 90 anos.
O balance é que non entendo como teño 90 anos. Ten razón a miña neta, que sempre lle di á nai: ao avó, o corpo xa lle di onde está, pero a cabeza aínda non.
—Segue presente aquel neno que quedou orfo con dous anos?
Un neno que vive nunha casa onde non sabe por que toda a xente está de loito, onde non se celebra nada, onde hai bágoas, onde non hai medios para vivir, nin na casa nin nunha escola onde o rezo está por riba de todo, onde a represión da Igrexa era o fundamental, pero disto dáste conta cando xa vas madurando. De neno era acólito, sabía as oracións en latín e querían levarme ao seminario. Acompañaba o cura polas casas, ricas e pobres. Nalgunhas non o deixaban entrar pero noutras vin que faltaba o home, como na miña.
—Cando sabe vostede que é fillo de asasinado?
Díxomo outro rapaz cando eu tería uns 11 anos. Que o meu pai non morrera, que ao meu pai o mataran. Pregunteille a miña nai o porqué, e foi tremendo: Ela dicíame que non sabía, eu insistía, pero o silencio era total e eu perdinlle un pouco de afecto. Non entendía por que non mo dicía, pero realmente ela non soubo por que o mataran até os dous últimos anos da súa vida, cando veu vivir comigo á casa que fixen na Feixoeira, como quixera facer o meu pai. Eu cumprín ese desexo. Ela quería protexernos á toda custa. Contoume unha curmá que tiña medo de que cando eu fose maior, me revolvera e me pasara o mesmo que a el. Esa era a súa obsesión.
—Ela morre en 2002. Mantivo ese silencio até o final?
Co tempo falamos, pero ela insistía en que non sabía, que el non fixera nada, que era moi bo e que nos quería moito, que até lle mercaba tabaco aos vellos que non tiñan. Logo souben que era socialista e foi angustioso crer que o meu pai estaba no inferno por rojo. Porque o cura dicía que os socialistas eran inimigos da Igrexa e eu pensaba: “Meu pai está no inferno! Entón, para que rezo eu?". Logo un cura díxome que non, que igual no último instante reflexionara, Deus perdoáralle e estaba no purgatorio, onde se purificaría e iría ao ceo.
—Vaia angustia para un neno criado no catolicismo.
Foi moi, moi angustioso. Esas cousas téñoas cravadas. Con 14 anos, fun á Escola de Artes e Oficios, volvía de noite e parábame a Garda Civil: “¿Dónde va?” Vou para a casa. “En cristiano, coño!”. Eu tremía de medo. Ou rodeábanme cos cans... Aí dinme conta de que os fillos dos rojos estabamos moi sinalados. Logo, no ano 49, tiven un profesor que nos dicía que ía ensinarnos a razoar, porque España tivera unha guerra por non razoar. Foi a persoa que máis influíu en min: Alfonso Crespo. Empecei a ler libros prohibidos, como La ruína de Palmira, e funme formando.
—E aí foi achegándose ás ideas do seu pai?
Souben do tirón que tiña e entendín que fora todo tan tremendo que aos meus só lles quedara a opción do silencio. Co tempo fun coñecendo a historia, que o meu pai fora pedir armas para defender o Goberno, que fora contra el "o Rabioso", ou que o cura de Alcabre non dera o certificado de boa conduta que lle pedían para salvalos. E aínda un mes despois, sabendo que os mataran, fixo o mesmo co pai de Monroy. Dixo que non os coñecía porque non ían á misa. E a misa non irían, porque eran socialistas, pero el casara os meus pais, bautizáranos a nós, e igual o condenou. Non lle importou nada.
A Cruz do Castro, un tema pendente
Pasara máis de medio século do asasinato do pai cando Telmo decidiu bater contra o silencio e converterse nun dos máximos referentes da memoria histórica no país. Empezou promovendo homenaxes desde o movemento veciñal e rematou enfrontándose nos xulgados con Abel Caballero, cuxo Goberno recorreu a sentenza que obrigaba a retirar a Cruz do Castro. Malia o “tuneado”, Telmo segue a considerala franquista e asegura que “lle repugna a moita xente”. Non lle arrepía que fose un Goberno do PSOE quen defendera a permanencia pois, ao seu entender, a ideoloxía do seu pai nada ten que ver coa do alcalde “que vén dunha familia con ideas totalmente contrarias ás da miña. E non o digo eu, dio a hemeroteca”. Tras o revés nos tribunais, ten claro que “a cruz só pode quitarse por unha decisión política, non por unha xurídica. Así que hai que agardar a que isto cambie”.
