As fortalezas de Mesía, Rocha Forte e o Pico Sacro, as murallas de Compostela e a casa torre de Sigüeiro

Cara a cidade de Betanzos –di Jerónimo del Hoyo que a 7 leguas de Compostela–, situouse a fortaleza de Mesía, epicentro dun xulgado que daquela contaba cuns 2.000 vasalos. As súas paredes eran ben consistentes, malia estar esborrallada boa parte dela. E tanto polo setentrión como polo nacente discorre un río, sen dúbida o Samo, afluente do Tambre, velaí que "sólo la entrada por la puerta tiene llana". Sentencia o cóengo que "tiene algunos aposentos y razonable vivienda, pero muy lóbrega y melancólica". Das respectivas investigacións de Paz Varela e Ramón Boga Moscoso, alén de consultarmos diversa documentación manuscrita, obtemos as seguintes características. Por unha parte, hai que afirmar que o seu perímetro amurallado –con adarve corrido– tiña aspecto oval e o seu aparello adoitaba ser de cachotaría de lousa, ademais a altura da cerca podería alcanzar os 18 metros de alto e espesores de dous metros e medio a tres. No interior alzábase unha torre da homenaxe de catro alturas, estando o soto abaixo de todo e sobre do cal se instalaba a corte para os cabalos. Enriba desta ía cociña. Cara a zona norte do conxunto fica o cárcere (cando menos polo século XVII), pero tamén hai lugar para un forno, un "cuarto de poleas", un muíño e a necesaria adega. Afirma Boga Moscoso que eran tres as torres da fortaleza, aínda que algunha puido funcionar como baluarte e, de ser así, situaríase á esquerda da entrada principal. Como acontece con algunha edificación dese tempo, axudouse dun pasadizo que encarreiraba cara ao río –desde a porta fortificada chamada "da Trabanca"– para fuxir en caso de risco. Por outra parte, documéntase na primeira metade do século XVI a presenza de barbacás, mais por mor do estado de conservación no que se atopaban debemos consideralas estruturas medievais. Ángel del Castillo asegura que outrora existiu unha inscrición de finais do século XIV na que se testemuñaba que o escudeiro Gonzalo Díaz de Mesía e a súa segunda muller Maior Fernández promoveran a construción (ou reconstrución?) do edificio. Era ela, mergullando agora en aspectos históricos, filla do poderoso señor de Altamira Lopo Pérez de Moscoso; e el un deses ricos homes da bisbarra que fixeron historia ao igual que a farían o escudeiro Xoán Pérez de Mesía a mediados do século XIII e, a comezos da centuria seguinte, Diego García de Mesía. Gonzalo e Maior, alén de gozaren de diversos patrimonios catedralicios, obterían concesións forais do mosteiro de Dormeá (Boimorto) aló polo 1383. Cualificado de "home esforçado y valiente", Gonzalo está ao servizo de Henrique III e goberna as "casas de Castro" amais das terras de "Santiso y de Abegondo, y de Santaya de Canans, da metá de Sarandón y de toda la terra que aora tiene esta casa" de Mesía. O sucesor ha ser García Díaz que, como din os pergameos, ademais de conservar esa fortaleza da terra de Ordes tamén ha conseguir a de Cira (en Silleda) por concesión de Lopo de Mendoza. Pero non esquezamos sinalar que non só foron cabaleiros e escudeiros quen rexeron o inmoble, unha filla do anterior, de nome "doña Costança de Mexia" e sobriña do arcebispo don Lopo, farase co poder das terras que tivera "Gonçalo Diaz de Mexia, vuestro abuelo, e el dicho Garçia Diaz, vuestro padre (...) en tierras de Montaos e de Cornado, e en qualesquier logares del nuestro arçobispado", tal e como reza unha terraría do 3 de febreiro de 1428. A casa forte de Sigüeiro Deixando atrás ese antigo castelo localizado na parroquia e concello homónimos, debemos facer mención dun outro edificio interesante da bisbarra. Referímonos á casa forte de Sigüeiro que cremos identificar cunha antiga vivenda documentada no abrente do século XVI. Foi Fernán Yáñez Abraldes, rexedor e veciño de Compostela, quen a vende ao Hospital Real desa cidade xunto cos lugares do Milladoiro, Porrón, Paradela e o casal do Barreiro. Así consta no documento de compravenda que se asina o 11 de abril de 1511. As persoas representantes desa institución arrendarana un tempo máis tarde, o 23 de xaneiro de 1523, "a vós, Tiana Gómez de Sales, muger viuda, que presente sodes, convén a saber que vos arrendamos e damos en este dicho arrendamiento la casa e torre que el dicho Hospital Real tiene de aquel cavo la Puente Syguero (...)". A beneficiara estaba condicionada ao seguinte: "con todo el prefeto e reparo que en la dicha casa e torre e herdades fuere fecho". A teor disto xorde unha cuestión: en que lugar se alzou o inmoble? Manuel Pazos Gómez, verdadeiro coñecedor do patrimonio da bisbarra de Ordes e gran dinamizador, lémbranos que no núcleo urbano de Sigüeiro –pertencente a Oroso, concretamente á parroquia homónima– existe unha rúa, outrora topónimo menor, denominada de Tras da Torre e que sen dúbida alude a un edificio de connotacións castrenses que alí se alzou. E xorde agora outra pregunta: que tipoloxía posuía? Mercé de revisarmos certa documentación e outra que nos facilita Martiño Picallo, sabemos que existe un "Bosquexo/ croquis de la casa fuerte de Sigüeiro" a dúas leguas e media de "Santiago en el camino de la Coruña" que, asinado por Antonio de la Iglesia, ten data do 20 de marzo de 1839. Nel obsérvase unha torre cun patio e escaleiras exteriores polas que subir até o primeiro andar e que se empregou como "antiguo mesón, que sirve hoy de casa-fuerte". Cara ao sur había unha construción máis modesta ("casa contigua") e, todo amurallado (no norte cun "cercado aspillerado"), protexíase asemade por un foxo que se salvaba por medio dunha ponte levadiza. Atravesada esta, custodiada por dous "torreones y cortina que cubren el frente", advírtese un "corredor alto". Ao norte tamén había lugar para un "cubo aspillerado", tal e como acontecía no les-sueste. Verbo do que se documenta nese bosquexo, a torre alcanza uns 11 metros de lado e todo o conxunto 40 metros de longo por 20 de largo. Pero era realmente esa construción a que se menciona por 1523? De ser así, tiveron as estruturas medievais engadidos modernos? Non hai dúbida de que Sigüeiro era unha zona a ter en conta polo paso de camiñantes (incluso peregrinos) procedentes da Coruña e tamén de Sobrado dos Monxes. As encrucilladas sempre foron lugares chave na articulación do poboamento medieval, e así tamén o entende Manuel Pazos. Por outra parte, os textos do século XVII vinculados a aquela institución asistencial referiranse á vivenda tanto como "la torre y casa de Sigüeiro" (16 de febreiro de 1605) como a "casa y torre" do mesmo lugar (16 de novembro de 1606). Un arrendamento de 1613 fainos ver que o edificio descrito naquel bosquexo debeu ser o mesmo que pertenceu ao Hospital Real. Velaí as características internas que se describen no contrato: "La qual dicha cassa y torre al presente tiene çinco leytos de palo, con sus apossentos y quatro pechaduras con sus serroxos y llaves: la una de la puerta de la calle, y la otra de la puerta de la bodega, y la otra de la puerta traviessa, y la otra de la puerta de la torre". As murallas de Compostela De rodearmos agora a cidade de Compostela, comprobamos que todo o seu perímetro estivo amurallado desde a época da "inventio" apostólica. Polo que se deixamos atrás aquelas primeiras cercas altomedievais ergueitas ao redor do recinto funerario, e das que tratou Fernando López Alsina, cómpre mencionar as seguintes características pleno e baixomedievais. Foron sete as portas existentes desde o século XI, aínda que co tempo se lle engadiría algunha outra. Velaquí os seus nomes: do Camiño, Faxeira, da Mámoa, de Mazarelos, da Pena, da Trindade e de San Francisco; porén, a existencia dun arrabalde denominado do Pexigo, constata a presenza de aperturas menores ou postigos. No interior, alén da basílica metropolitana, había espazo para mosteiros e templos como o de San Martiño Pinario, San Paio de Antealtares, San Bieito do Campo, San Fiz de Solovio e Salomé. Extramuros localizaríanse as comunidades regulares dos franciscanos, dominicos, clarisas e os de San Pedro de Fóra, entre outras. A cerca, ademais, víase protexida por numerosos cubos e torres distribuídos por todo o seu perímetro e no interior tamén se alzaban as residencias das institucións catedralicias, casas torre, palacios e grandes mansións. Pier Maria Baldi en 1669 deixaríao representado na súa obra gráfica. Rocha Forte Con independencia de que no interior da urbe existisen importantes e habituais habitacións para o arcebispo e outras dignidades, fóra tamén houbo infraestruturas residenciais e castrenses propias deles. Serve de exemplo unha das fortalezas máis significativas e fermosas que tivo a Galiza, a de Rocha Forte. Propensa á simetría, localízase na parroquia de Santa María de Conxo, xunto ao río Sar, e segundo o Preito Tábera-Fonseca, dez eran as torres principais, estando protexida a maior delas –a da homenaxe– polas restantes que se adherían á muralla máis interna. O primeiro destes prismas era de planta cuadrangular, con catro corpos construtivos diferentes termados polas respectivas estruturas abovedadas, sobre a última das cales se confeccionaría o teitume de tella. De tipoloxía semellante eran as torres secundarias, que alternaban a icnografía cuadrangular coa circular e se dispuñan nos vértices da cerca –de planta cadrada– e nas mediatrices dos lados desta. As murallas centrais, por outra parte, habían ser protexidas por outro par máis, concéntricas á torre da homenaxe pero –obviamente– de maior perímetro. Así confórmase unha "cidadela" labiríntica na que protexer o señor, que non era outro que o arcebispo compostelán. Entre os elementos defensivos que posuían nomes propios están a Torre Nova (alzada en tempos de Rodrigo de Luna) e a de Santa Eufemia, denominación a desta última que tamén se empregará nunha capela próxima. Se nos valemos das investigacións de María do Carme Pallares Méndez, Ermelindo Portela Silva e Xosé Manoel Sánchez Sánchez podemos afirmar que no tramo no que se proxectara a entrada principal, á que se chega logo de sortear o foxo pola ponte levadiza, serían dúas as torres localizadas a ambos lados. Un curral con cortes para os cabalos, espazos adxectivos e de servizo castrense (seica para douscentos homes) completaban o recinto. Províase este, ademais, de adarves corridos nas murallas, merlóns na parte alta das mesmas e barbacás. Se as orixes deste conxunto fortificado se poden situar na primeira metade do século XIII, os autores anteriormente mencionados consideran que por 1255 xa estaban instaladas –case na súa totalidade– as diversas dependencias de faciana gótica. O propio pontífice Xoán Arias afirma no seu testamento que entregaba á mesa arcebispal o castelo e terra de Aguiar, así como "castellum de Rocha Forte cum LXXXVIIII casalibus uel pluribus si ibi inuenta fuerint". Foi na prelatura dese eclesiástico cando chega a Compostela –procedente de Francia e segundo Antonio López Ferreiro– o mestre de obras Pedro Boneth, por medio do cal se introducen certas liñas estilísticas –vinculadas coa simetría e a arte gótica– propiamente centroeuropeas. Os seus muros saberán dos crimes cometidos por Bérenger de Landorre, pois o arcebispo asasina o 16 de setembro de 1320 o mordomo rexio Afonso Suárez de Deza e os seus homes, que lideraban as reclamacións dunha sociedade compostelá que se quería liberar do señorío eclesiástico para ser de reguengo. Secasí, tamén coñeceran unha guerra irmandiña que arrasa co inmoble. Hoxe quedan ruínas inmensas e estudos tamén destacados como os de Fernando Acuña Castroviejo e Raquel Casal. O Pico Sacro E aínda que Rocha Forte merece comentarios moito máis xenerosos, optamos por ler tamén entre as pedras do Pico Sacro, promontorio lendario, ligado á tradición xacobea e no que se quixo erixir un castelo de características peculiares. Da época do bispo Vistruario é un documento do 8 de xullo de 1029 (conservado no AHN) no que se asegura que no cumio do monte, no que se fundara o mosteiro de San Sebastián do Pico Sacro, o conde Gonzalo Paez erguera un castrum ou castelo. Este ha ser citado en numerosas fontes documentais coma a Historia Compostelá, así e todo queremos resaltar del a súa figura. Houbo quen por 1536 viu nesa construción máis que un castelo unha "hestornineira" (ou vivenda de estorniños), talvez por ser reducido o seu tamaño e estar nun promontorio no que só habitan paxaros. Despois da guerra de 1467 moitos dos seus perpiaños serven como material de refugallo para a reconstrución de numerosas vivendas localizadas monte abaixo. Incluso chegan pedras deste lugar até Rocha Forte e a "torre de Gimonde, que hes cabe la Puente de Sarandón". No pretérito edificio penedeiro "no pueden caber dentro más de hasta diez o doze honbres de pie e que no pueden en la dicha torre residir alcaide a causa de los raios que en ella caien". Jerónimo del Hoyo asegurará en 1607 que por estar "sobre la punta de un monte de los más altos de este Reino de Galicia (...) se be y divisa esta fortaleza casi veinte leguas de distancia de todas partes. Esta fortaleza y castillo está edificado de muy buena sillería de grano muy bien labrada. La puerta por do se entra (...) está una pica y más de alto, de suerte que no se puede entrar en él sin alguna escalera alta". E por certo, aseguran os documentos que antes de que ese lugar se chamase Mons Sacer (ou Pico Sacro) carrexou a denominación de Mons Illicinus. Incluso hai quen di que nos seus arredores habitaba un dragón. Quizais cando a matria sexa recuperada para nosoutros volverémolo ver voar de novo fóra das páxinas de papel ou dos pergameos medievais.

As fortalezas de Mesía, Rocha Forte e o Pico Sacro, as murallas de Compostela e a casa torre de Sigüeiro

MAPA | O reino das 2.000 fortalezas

Fóra do continente - as illas. As torres insulares do Grove, A Lanzada, Arousa, San Sadurniño, Cortegada e Oeste

As bisbarras de Chantada, Ourense e Celanova. As fortalezas de Asma, Sonán, Castro Candaz, Aguiar de Pedraio, Castelo Ramiro, O Formigueiro, Milmanda e Vilanova

Pontevedra e O Barbanza. As torres de Redonde, Cimadevila e do Deán, a Ponte do Burgo e as fortalezas de Palmeira, Pontevedra e Rianxo

A bisbarra do Salnés. As fortalezas do Monte Lobeira, do Viso e Lantañón e as torres do Espiñeiro e Ouxo da Torre

A bisbarra de Caldas. As murallas de Cuntis e as fortalezas de Sebil, Penaflor, Lamas, Caldas e Arcos da Condesa

Trives, Valdeorras e Allariz-Maceda. Castelos e murallas de Maceda de Trives, Valdeorras e Allariz

Bisbarras do Ortegal, Trasancos e A Coruña. Ortigueira, Cedeira, Ferrol e A Coruña