Bisbarras do Ortegal, Trasancos e A Coruña. Ortigueira, Cedeira, Ferrol e A Coruña

As murallas e a fortaleza de Santa Marta Cando o Cantábrico xa está a punto de cederlle as súas augas ao Atlántico identificamos unha vila da que é preciso achegar algúns datos históricos sobre dela. Ortigueira, que ese é o seu nome, resulta ser unha das poboacións máis setentrionais da Galiza que foi quen de protexer o seu recinto urbano con lenzos de pedra. Amósase certamente curioso que a rigorosidade de Pedro Teixeira non se deixase ver na lámina que elabora ao respecto, tanto no que atinxe a esas murallas que omite e si existiron como á fortaleza que presidía o núcleo urbano. E non é certo que por aquel 1634, cando se elabora o documento gráfico, non se conservasen tales estruturas, pois así o desmente J. Gómez Iparraguirre. Ademais, o propio Diccionario Madoz, lanzado en 1845, asegura que a vila de Santa Marta de Ortigueira pertenceu ao marqués de Astorga, que nomeaba todos os funcionarios públicos até o século XVIII. Tamén engade que a antigüidade do recinto se manifesta nos “vestigios de las murallas que le circundan por la parte O[este], la cual estaba dominada por un castillo sito en la cumbre de un monte que tendrá 200 pies de elevación y donde se perciben aún los fosos y restos de sus murallas”. O núcleo vilego só estaba formado por 4 rúas, seica cómodas e mal empedradas, ás que se accedía por medio de tres portas practicadas na cerca: A da Magdalena, por onde se instalara o hospital, a da Vila e a de Entrerrúas. A súa praza, de icnografía triangular, denominouse durante un tempo como do Cárcere por mor do edificio que destinado a esa función aí se erguera. Non lonxe fundarase no século XIV o convento de San Domingos. Ignoramos o número de torres, cubos e bastións que puideron fortalecer as murallas, mais o castelo posuía unha torre da homenaxe de planta circular, choída por tres murallas e protexida tamén por un foxo. Aínda que a documentación medieval sobre esta xeografía xa se constata no século X, durante o reinado de Afonso IV da Galiza, a partir do 929 o condado de Orticaria será gobernado por Gutier Méndez, tío do monarca e proxenitor de Rosendo de Celanova, bispo de Mondoñedo entre o 925 e o 942. Alén dese condado, o seu parente tamén lle entrega, entre outros, os de Quiroga e O Saviñao: “Adefonsus rex, tio nostro domno Guttierre per huius nostre preceptionis sernissimam iussionem ordinamos vobis ad imperandum conmmisso de Carioca, Cartelion, Laure medio, Saviniano et Loseiro, et Orticaria”. Proseguindo co devir dos acontecementos, e aínda que esta terra debeu formar parte do Condado de Trastámara no primeiro terzo do século XIII, cuxo titular era por aquel tempo Rodrigo Gómez de Traba, será Afonso IX “O Sabio” o que lle conceda a Ortigueira o “Foro de Benavente”, concretamente en 1255. A partir dese momento comezarase a regular a vida económica da vila e da súa contorna, pois o monarca autoriza que se poida celebrar unha feira anual e se constrúa un porto. Quizais nese intre tamén se empezan a alzar os lenzos da muralla. No último cuarto do século XIV, Ortigueira dá un xiro bastante importante na súa historia: o Adiantado Maior do Reino da Galiza, Pedro Ruiz Sarmiento, comeza a rexer as terras do Burgo do Faro (1372), Ribadavia e Ortigueira (1375). Dos descendentes del nacerá o I conde de Santa Marta (de Ortigueira), Diego Pérez Sarmiento, quen tamén ostentou o adiantamento maior do noso reino. En Cedeira, as súas cercas Ao conde de Traba pertencéronlle, outrosí, as terras de Cedeira, aínda que a partir do século XIV comezan a formar parte dos titulares da casa de Lemos por concesión que lle fixera o rei Henrique II. Mercé das investigacións de Rafael Usero González coñecemos un pouco sobre as murallas desta vila da bisbarra do Ortegal. As portas abertas nos seus lenzos levaban os nomes seguintes: de Rebordelo, da Ribeira, da Vila e de Cartas. E en alusión a aquela correa pétrea, como ben achega o referido autor, queda como recordo unha rúa chamada “das Cercas”. Non posuímos ningún dato concreto do momento no que se comezan a erguer os parapetos, aínda que sen dúbida se trata de estruturas medievais. Pedro Teixeira entregaranos unha imaxe de Cedeira datada en 1634, vila á que se accede por medio dunha ponte que sortea o río Condomiñas. A mesma, cercada por rexos muros, está protexida por oito torres ameadas de considerábel altura que circundan todo o perímetro. Conta a lenda que a esta localidade, salpicada nas súas rúas con numerosas casas brasonadas, chegou un estranxeiro que se dicía o “conde Lanzarote” e “vino huido del rei Ricardo, su primo”. Afincándose na urbe, “pobló en el puerto de Cedeira” e hai quen sinala que del descenden aqueles fidalgos apelidados Lago. Así e todo, estas lendas de vinculación artúrica –aínda que fantásticas– axudan a edulcorar a corrupción do patrimonio histórico que pereceron nas sucesivas derrubas. Os escenarios mudan, malia que os recordos e as tradicións ateigan a frustración pola perda da pedra labrada. Ferrol e as súas murallas? A bisbarra de Trasancos, tamén coñecida como de Ferrol Terra, abarca os municipios de Valdoviño, Narón, Moeche, As Somozas, San Sadurniño, Neda, Fene, Mugardos, Ares e Ferrol. Coñecidos e de grande importancia para o patrimonio civil galego son as fortalezas de Naraío, no concello de San Sadurniño, e o de Moeche, no termo municipal homónimo. Este territorio, enchido de historia relacionada cos Traba e outras castes poderosas dos séculos XI ao XIII, ligarase no baixo medievo coa casa de Andrade. Velaí que no século XIV e XV xa apareza esta familia dominando parte da xeografía, e por 1418 se dixese que as “vilas de Pontedeume e Ferrol e Vilalva (...) son de Nuno Freire d’Andrade”. Sospéitase que a segunda destas urbes, como acontece coas outras dúas, estivo amurada durante o medievo. Porén, non existen probas concluíntes que nos deixen ratificalo. Do que non hai dúbida, aí están os testemuños arquitectónicos que perduran, é de que en época moderna si se alzarían uns lenzos para protexer esta cidade que foi, dende antigo, un referencia na construción naval. As murallas da Coruña Cruzando A Marola e na cidade brigantina, sen dúbida sería interesante describir o proceso de construción das murallas modernas da cidade, da que ten facilitado moitos detalles o padre Xosé García Oro e María Xosé Portela Silva. Dese modo coñeceríamos como se fan máis ríxidas para solucionar as deterioracións ocasionadas por Sir Francis Drake canda o seu ataque en 1589. Porén, centrarémonos tan só nas que se edificaron no medievo. Certo é que a urbe coruñesa refúndaa Afonso VIII da Galiza no ano 1208, polo que a veciñanza se traslada dende a súa anterior localización, nomeadamente do lugar do Burgo do Faro, na zona de Culleredo. Así as cousas, a entidade de poboación denominada O Faro xa se documenta na dotación que o bispo Rosendo lle entrega ao mosteiro de Celenova o 26 de setembro de 942. O documento, transcrito por Andrade Cernadas, cita a igrexa e vila de Cecebre, Bergantiños, Nemancos, O Salnés e moitos máis territorios. Quizais, como asegura Dolores Barral Ribadulla, comezan a se erguer as murallas dende aqueles albores do século XIII, pois é quen de considerar que “o recinto cercado pola muralla construída en tempos do monarca Afonso IX” (VIII segundo a numeración que nos corresponde) “non parece ter variado substancialmente ao longo dos séculos baixomedievais, e incluso a súa configuración non se transforma de maneira importante até finais do século XVI, tras o ataque da cidade por Francis Drake”. Esta autora asegura, como Anselmo López Carreira, que a muralla disporá de tres portas principais. A primeira que se construíu, indica a devandita profesora, debeu ser aquela localizada ao remate da rúa de Santiago, xusto ao oeste da urbe, raiando coa zona da Pescaría e no lugar que hoxe se coñece como A Porta Real. Esta, que tamén se denominou Porta da Cidade, debeu ser a principal e a súa presenza xa se manifesta en 1456. A segunda en ser documentada e que se abría cara ao noroeste, bautizárona como “A Porta de Sares” (ou de Ares). Dela dise que foi reconstruída por volta de 1458 e que cabo dela, segundo reza un texto de 1494, estaba a xudaría (“açerca de donde solía ser judería”). Ao sur ficaba a do Parrote, que se menciona en 1464 aínda que, en consideración de Barral Ribadulla, xa se debeu construír como a anterior na centuria pasada. No que atinxe ao aspecto dos cerrumes, serven de utilidade aquelas investigacións de Xosé García Oro e María Xosé Portela Silva nas que transcriben o parecer do comendador Tiburzio Spannocchi sobre a fortificación da Coruña. Este enxeñeiro sienés describe a urbe da maneira que aquí se reproduce: “Esta çercada la ciudad al presente de una muralla sençilla y a trechos unos torreonçillos redondos a la manera antigua y de fabrica mui vieja y mala, y que en muchas partes no se puede subir a ella por dentro, ni tiene terrapleno ninguno ni tampoco plaça para haçerlos, y quando la hubiera no ay de donde sacar la tierra, siendo toda la peninsula peña biva durisima y descubierta en muchas partes, y por esto sin genero de arboles”. Antes de que a fisionomía da cerca fose modificada definitivamente, sinala a profesora Barral que nela se acometerían varias reparacións. De certo así se efectuaron en 1427, no período comprendido entre 1494 e 1497, en 1503 e en 1505. Nos arrabaldes coruñeses, na zona da Pescaría, a veciñanza vivía desprotexida, polo que se comeza edificar unha muralla no solpor do medievo. As obras inícianse en 1496 e hanse rematar por volta de 1504. Resulta obvio afirmar, por mor disto, que se confeccionarían portas nese novo tramo da muralla, as cales foron coñecidas como “da Torre de Arriba” –situada non moi lonxe do Orzán– e da “Torre de Abaixo”, preto do porto. Estas denominacións tamén suxiren a presenza de edificios castrense existentes, talvez, antes de que se confeccionase este tramo de muro. Amais disto, é interesante sinalar que alén de varios edificios relixiosos, fogares humildes e importantes mansións señoriais como o Palacio Gótico, hoxe desaparecido e fotografado por Ruth Matilda Anderson antes da derruba, a cidade dispuña dunha casa de cuñación ou “Casa da Moeda”, un alfolín e unha alfándega ou aduana, ambos de creación medieval. Pero incluso tamén debemos informar da presenza dunha fortaleza ou castelo. A fortaleza da Coruña Tanto Barral Ribadulla como López Carreira e outros autores indican que o edificio castrense máis importante da cidade debeu situarse no que hoxe son os Xardíns de San Carlos, fóra da muralla urbana, no predio no que se ergue na actualidade o Arquivo do Reino de Galicia. A fortaleza tivo que se concibir a comezos do século XIII e sobre dela existe unha interesante descrición conservada no Archivo General de Simancas na que afonda a sinalada profesora. A teor do testemuñado, o edificio era de moi boa fábrica, con cantaría grosa e perpiaños labrados. A súa aparencia semellaba moi antiga e non contaba cunha praza de armas nin lugar para poder construíla, se ben si dispuña dunha “torre quadrada muy grande y muy alta en medio de la dicha fortaleza que llaman del omenaje, a la redonda de la qual ay outras seis torres, quatro grandes y dos pequeñas, tres dellas corresponden a la mar, las dos al puerto y la otra la entrada del”. Na torre principal existían “cámaras de aposentamiento” e sobre dos muros –provistos de ameas– circundaba cando menos nalgún tramo o necesario adarve. No interior instaláranse uns fornos no ano 1476 e as pontes levadizas estaban dotadas dos seus respectivos elementos (grellas, tornos e maromas ou adivais). Hoxe non queda ren.