Radiografía dos que non coidan do mar

Unha historia apócrifa, de finais do século XIX, conta que a primeira folga de presos nun cárcere do Estado español foi provocada porque os convictos da prisión de Monte Alto (A Coruña) non aturaban máis unha dieta alimentaria só a base de percebes. Manuel Rivas, académico, escritor e historiador do coruñés, confirma que tamén ouviu falar da lenda, pero tampouco é quen de documentala. Mais promete: “Poño a memoria a levedar”. A lenda é tan feitosa porque, hoxe en día, un quilo deses percebes que anoxaban os presos de hai un século pode custar máis de 10% do salario medio bruto dun galego (2.056 euros en 2023, segundo o Instituto Nacional de Estatística).

Por que morre o mar? “Na Galiza e en España temos das normas máis restritivas de todo o mundo no que ten que ver co coidado dos océanos e a sostibilidade”, asegura Rogelio Santos Queiruga, patrón de pesca e divulgador. “E existe un dos meirandes controis e un dos meirandes niveis de cumprimento”. Porén, os datos demostran que as rías e a súa produtividade marisqueira decrecen de ano en ano. Este pasado decembro, a Xunta da Galiza solicitou ao Goberno de España a declaración de zona catastrófica pola mortaldade masiva de ameixa e berberecho. O observatorio de pesca da Xunta confirma que entre 2011 e 2021 (último informe) a ameixa babosa decreceu 72%, a fina 64% e o berberecho 36%. Por poñer só tres exemplos.

A Consellaría do Mar avalía que o marisqueo a pé emprega 4.000 persoas, ás que cómpre engadir os tripulantes das máis de 4.000 embarcacións de marisqueo a flote en augas interiores, e 70 barcos máis de arrastre (cigala do Cantábrico, sobre todo) que non centran a súa actividade só no ámbito marisqueiro. A doutora da Universidade da Coruña Claudia Navarrete cuantificou, en 2009, que cada emprego marisqueiro xera outros catro postos de traballo en terra.

O sector pesqueiro galego supón 4,8% do produto interior bruto (PIB) galego, con 9.000 millóns de euros anuais. Resulta difícil ofrecer datos fiábeis da parte da torta que corresponde ao marisco. Pero os datos de venda en orixe de distintas especies poden dar unha idea: case 40 millóns de euros de ameixa, 14,6 de berberecho, 8 de percebe, 6,5 de centola... (datos de 2022).

De aí que non se entenda a pasividade das autoridades da Xunta para frear este deterioro ecolóxico e económico do país. Porque hai factores que unha pequena administración fisterrada como a galega non pode enfrontar, coma o quecemento global ou a pluviosidade anarquizante que implica, e que tanto dano fan ao crecemento e reprodución de moitas especies, moi sensíbeis aos cambios de temperatura ou á docificación da auga mariña (o percebe, por exemplo, extínguese aos 22º celsius; a ameixa precisa dos nutrientes provenientes da auga doce que verten as augas dos ríos, mais se a desalinización é excesiva, morren). Amais destes impredicíbeis, os perigos que si serían perseguíbeis por calquera administración son doados de detectar a ambos os lados da beiramar.

Amais do furtivismo minorista de a pé, de todos coñecido, os profesionais do sector advirten de prácticas moito máis lesivas para o ecosistema, desenvolvidas en embarcacións con todos os papeis e tripulacións en regra. Poñamos o caso da centola. A lei impón un cupo diario de 35 kg por mariñeiro e outros 35 por embarcación. O tope máximo de miños (redes para a centola) que pode levar un barco é de 140. Hainos que levan máis de 1.000, sen que ninguén os controle. E, quince días antes de abrir a veda, xa teñen miños na mar.

Estes miños son indetectábeis cos medios que actualmente implementan as administracións. Antes era necesario marcalos con boias, ben visíbeis para os servizos de vixilancia. Agora abonda coa localización GPS de calquera móbil e xa sabes onde guindaches o coto mariño de caza ilegal sen que ninguén poida avesullalo.

Estes miños ocultos son  detectábeis só cando se colocaban en areal. Para descubrilos, abonda con arrostrar unha áncora desde as embarcacións de vixilancia marítima e as redes aboiaban doadamente. Agora estes miños controlados por GPS guíndanse en fondos de rocha, e a tradicional áncora policial xa non vale: fica atracada en canto a arrostras uns metros. Desde A Guarda (Baixo Miño) até Asturias, toda a xente do mar sabe que é unha práctica habitual entre os desaprensivos.

Eses miños durmintes incumpren outra lei insobornábel da conservación do mar: non poden estar máis de 24 horas somerxidos, segundo as normas. Se fican máis tempo, as carísimas centolas, bois de mar, langostas e lumbrigantes que recollen permanecen vivos, pero a práctica totalidade das demais especies atrapadas morre.

Cando se apaña o marisco das redes, moito ou pouco, os mariñeiros guindan desde o barco centos de quilos de peixes mortos, convertendo en cemiterio improdutivo o mar. Todo isto soa moi xeitosamente enxebre, en plan Fariña, pero estamos na época post-Matrix. Póñense multas de tráfico desde un helicóptero por levar cascos inalámbricos.

Vixiliancia e drones

“Nada impide a día de hoxe facer unha vixilancia polo miúdo deste furtivismo cunha constelación de vehículos aéreos non tripulados e teledirixidos desde un centro de seguimento e recollida de datos, mesmo utilizando intelixencia artificial capaz de aprender da experiencia do observado”, sinala Xavier Alcalá, escritor, enxeñeiro superior de Telecomunicacións pola Universidade Complutense, doutor en Informática pola da Coruña e, desde 2017, director dunha empresa de servizos de vixilancia e mantemento de grandes infraestruturas con drones.

-Canto custaría iso?
-Moi caro non, en termos de custo de equipamento, mais si, quizais, en termos de persoal de intervención…

-Que te parecería un orzamento anual de 50 millóns de euros para financialo? Son os millóns de máis que se venderían só de ameixa e berberecho se a Galiza recuperase a produción de hai dez anos.
-Un dron con unha hora de autonomía, controlábel desde 15 quilómetros e visión nocturna custa 23.000 euros.

Na primavera de 2023, xa Vixilancia Aduaneira investiu 100.000 euros na adquisición de drones para combater o narcotráfico nas augas do Estreito. Levan incorporando pouco a pouco esta tecnoloxía desde hai anos. Nos Países Baixos, levan anos controlando con drones a área costeira do porto de Rotterdam (case 13.000 hectáreas).

A diferenza entre os narcos e os furtivos é que os primeiros teñen máis medios económicos e tecnolóxicos para burlar o axexo de aduaneiros e patrullas mariñas. Cazar os furtivos é moito máis barato. Quizais sería interesante estudar cal das dúas prácticas delitivas é máis prexudicial para a saúde pública: se as festas cocainómanas dos froiláns ou a destrución dun dos máis vizosos ecosistemas mariños do planeta.

Os inimigos do mar que habitan en terra

A mar galega recibiu o ano 2024 facendo un galano envelenado ás xentes. A beiramar amenceu nevada con millóns de folerpas plásticas de orixe incerta nos areais de Muros, Noia e das Rías Baixas. Unha vinganza dos océanos seguramente merecida. Despois do furtivismo depredador, os meirandes atentados contra as nosas costas proveñen da terra. Din os mariscadores que nas rías téñense dado días de marea baixa nos que os percebeiros, de sotaque, sofren trombas de auga provenientes da desembocadura de ríos que mesmo ás veces poñen en perigo as súas vidas.

Estes tsunamis proveñen dos encoros das hidroeléctricas, que soltan a auga cando lles peta, só guiados por motivos de rendibilidade económica. En moitos casos, nin advirten ás confrarías da apertura de portas. As consecuencias para a fauna e flora mariñas son terríbeis. A auga desalinízase e hai especies que morren no intre.

Estes desaugues non están regulados. As administracións non son amigas de incomodar as industrias enerxéticas. Estas coñecen perfectamente os niveis de pluviosidade con antelación. Non adoitan ter que abrir por emerxencias. Só cunha dosificación desa auga doce liberada, o estrago converteríase mesmo en beneficio. No verán o efecto é contrario. Amais da pouca pluviosidade, as faixas costeiras énchense de turistas: máis consumo doméstico, piscinas e regos baleiran o caudal dos ríos, que a penas esbagullan auga doce, tamén necesaria para o equilibrio ecolóxico cos seus nutrientes.

Como terceiro factor, apuntan profesionais do mar e biólogos as depuradores ineficientes, as verteduras de augas urbanas, fecais e industriais, os pesticidas e mesmo os incendios, que “crean unha capa de lama na area que asfixia ao marisco, sobre todo a ameixa”, apunta Miguel Perroviejo, percebeiro no sur das Cíes e activista desde redes sociais pola conservación das rías.

O patrón Rogelio Santos Queiruga conclúe cunha reflexión: “Para moitos furtivos, o mal non está en que ti incumpras as normas. Está en que os pillen. A corrupción, os atropelos, todo o que ten que ver coa impunidade dos de sangue azul e do mundo empresarial inflúe na sociedade en xeral. Se eles non cumpren, por que eu, que non chego a fin de mes, vou respectar as normas que teñen que ver co mar ou co coidado do mar?".