San Xoán, unha tradición que xa non o é tanto

"Salto por riba do lume de San Xoán, para que non me morda cadela nin can nin bicho vivinte que ande polo chan". Innumerábeis son as referencias nas cantigas e nos refráns que existen sobre o San Xoán, unha das festas máis populares no país que celebra o solsticio de verán, o día máis longo do ano. A orixe desta festa "que celebra os catro elementos -lume, auga terra e aire- remóntase ao Neolítico, na medida en que o ser humano ten uso de razón e se decata de que hai cambios que inflúen, por exemplo, no crecemento dunha planta. Esta crece, florece, convértese en froito e este, en semente. Son as catro estacións que están en relación cos catro elementos. Comeza a ser consciente disto e empeza a celebralo creando sociedade", explica o historiador Felipe-Senén, en conversa con Nós Diario. Co tempo, "as culturas das diferentes épocas foron mudando esta celebración pagá e o cristianismo, ao non poder eliminala, apoderouse dela, transformándoa así na festa de San Xoán", resume. Dos tradicionais rituais que se fan durante a noite, "a fogueira é un elemento que non pode faltar. Antes realizábase ás portas da casa de cada veciña o que se acabou trasladando a comunidades que a facían en campas, nunca na praia, como se vén facendo desde hai unhas décadas", explica o arqueólogo e museólogo. "O que comezou na cidade da Coruña nos anos 70 foise trasladando ás praias de todo o país, nunha sociedade máis consumista que degrada a cultural, facendo botellóns e pondo en perigo este espazo natural", lamenta Felipe-Senén con respecto a este cambio na localización das fogueiras durante a noite do Son Xoán. Unha tradición que bebe, realmente, do solsticio. O historiador lembra que "antes a xente só ía á praia esta noite para realizar o ritual das nove ondas e non facía os lumes alí". Outra das tradicións que se realizaban antes nesta noite, e que se está a perder, é "abrir as contras da casa para que reciba o serao, o orballo da noite, que é unha forma hixiénica de ventilación e de renovar as cousas vellas polas novas", conta Senén. Tamén se está a perder tentar adiviñar o futuro a través dalgunhas fórmulas, "como deixar unha clara de ovo e a forma que tomaba a mañá predicía o que podería pasar", engade. A todo isto sumábaselle a música "a través das cancións satíricas e as retrancas en relación cos vicios que prendía na sociedade, igual que no Entroido", relata Felipe-Senén, quen agrega que "algo moi común era atentar contra a propiedade privada, cambiar marcos e cancelas, aquelo que delimita egoistamente a sociedade". As sete herbas do cacho Outro dos rituais do día 23 consiste en "facer o cacho", utilizando sete herbas remolladas en auga durante a madrugada do 24 e lavar a cara ao amencer coa auga desas herbas, "un proceso máis que simboliza o revivir e depurarse de todos os males", sinala Felipe-Senén. A bióloga Silvia Domínguez vén de publicar con Patasdepeixe o libro As herbas de San Xoán. Caderno de campo para faceres o cacho, co obxectivo de "contribuír e representar toda esa xente do rural -normalmente mulleres, avoas e bisavoas- que de maneira oral ían transmitindo ás novas xeracións as virtudes das plantas e a importancia de levar a cabo os rituais con elas dunha maneira axeitada e coa fe innegábel que o facían, para que tivesen a finalidade esperada", explica Domínguez en conversa con Nós Diario. A través da súa investigación, a bióloga estabelece as sete herbas máis xenéricas que se utilizan nos cachos do país. "Teñen que contar con tres características base: que ulan ben, que sexan medicinais e que espanten os males; pero en cada zona e mesmo en diferentes xeracións da mesma familia existen moitas variacións na escolla", di Domínguez. Entre as sete herbas que estabelece a bióloga atópase o Hipérico, que se considera a herba espantademos por excelencia. "A súa utilización neste rito vén desde a antigüidade e utilizábase porque era un sedante natural que se engadía en tratamentos para a depresión leve", expón. Co tempo acabou por coñecerse como Herba de San Xoán, pois florece nestas semanas do ano. "Se fas unha maceración en aceite ou alcohol con ela, queda vermella, o que se asociaba ao sangue de San Xoán e así chegou a nós, mesturando paganismo con cristianismo". A seguinte herba é o fiúncho, "que se consideraba a mellor para espantar o mal de ollos. Tamén era utilizada para limpar os ollos dos nenos cando tiñan conxuntivites", conta Domínguez. A Herba Luísa "servía especialmente para os enganos amorosos". "Antigamente, cando non había cartos para comprar colonias nin perfumes, machacábanse moito, metíase nas roupas e deixaban un arrecendo doce". A xesta é outra das plantas xenéricas do cacho, xa que varría os males. O fento macho, moi complicado de atopar, "utilízase para a protección do fogar". Tamén a malva é das xenéricas neste ritual para "abrandar o carácter da xente aflixida. Ademais, empregábase nas bochas das mans para abrandalas". Por último, Domínguez estabelece o romeu como a sétima herba xenérica do cacho de San Xoán. "Utilizábase como purificación de fogares e persoas, porque é unha planta estimulante e daba clarividencia á xente". "Dependendo da zona e do contexto, tamén se engaden outras herbas como o sabugueiro ou tromentelo, entre outras moitas", apunta Domínguez. Todo isto contando con auga da traída ou do pozo, "xa que a das sete fontes era imposíbel", comenta. O libro, ademais de afondar en cada unha das herbas utilizadas na noite de San Xoán, conta cunhas páxinas en branco "para que cada persoas que o lea engada as herbas ou as combinacións que fan para o seu cacho". "A idea é que sexa un libro vivo", conclúe.