Exhumar a identidade

O pasado outubro, a Comisión pola recuperación da memoria histórica do Baixo Miño, O Condado e Louriña, inaugurou en Alxén un monumento en memoria dos cinco homes asasinados alí, na rotonda do Viso, e enterrados nunha foxa no adro da igrexa de San Miguel de Cabreira, tamén en Salvaterra. Na placa de pedra, o lema que defenden desde hai meses: o noso compromiso, pórvos nome. Foi con ese obxectivo que o extinto departamento de Memoria Histórica da Deputación de Pontevedra, comandado por María Ortega, encargou ao historiador Quico Paz Antón a realización dun estudo que intentase arroxar luz sobre a identidade dos cinco. En xullo de 2023, data do cambio de goberno provincial, o obxectivo non se conseguira mais Paz Antón fixera un varrido en rexistros, bibliografía e relacións de desaparecidos para descartar nomes e intentar avanzar nunha pescuda que, nas últimas semanas, adquiriu un novo cariz grazas á colaboración entre a comisión e representantes do memorialismo do Morrazo. Esa comarca foi apuntada sempre pola memoria oral como lugar de procedencia dos cinco homes sen nome e, tras coincidir nun roteiro de memoria un dos dirixentes miñoto, Anxo López, co directivo da asociación Johan Carballeira de Bueu, Pepe Novas, a maquinaria morracense púxose en marcha. Outubro do 36 O primeiro paso era comprobar se na data en que foran asasinados os descoñecidos, o 18 de outubro de 1936, mataran no Morrazo cinco homes sen que os seus corpos fosen atopados. E efectivamente, outubro foi un mes sanguento en Moaña. Así o testemuña a relación de vítimas que Luís Pérez Álvarez, 'Luis de Nacidas', sindicalista integrante da Solidariedade Mariñeira da vila que padeceu en carnes propias a represión do franquismo, deixou recollida no seu libro de Memorias publicado postumamente, en 2015. Foron máis de cinco e na maioría dos casos a memoria oral recolleu que os fondearan na ría. Pero iso era o que se supuña cada vez que non aparecía un corpo. Novas foi descartando nomes e presentou á comisión miñota unha relación de cinco moañeses que, segundo os datos existentes, foron asasinados en outubro sen que os seus corpos aparecesen. Con axuda doutros veciños, localizou as familias e contrastou outros datos, como a idade e complexión física, e non encaixaban mal. Tratábase dos irmáns Manuel e Eugenio Cancelas Corrales, os tamén irmáns Manuel e José Blanco Costas, alcumados os 'Saraibas'; e de Juan Vázquez Sampedro. O seguinte paso deberá ser proceder á exhumación dos corpos e cotexar o ADN co das familias moañesas. Aínda vive unha filla de cada Manuel, tanto Cancelas como Blanco, e houbo descendencia de ambas na reunión coa directiva de Johan Carballeira. As expectativas son boas. A USC non descarta incluír a apertura da foxa de Cabreira no programa financiado con fondos estatais, e o Concello de Moaña, que ten a María Ortega como concelleira de memoria, tamén está disposto a botar unha man. Ademais, o Ministerio contactou coa Deputación para instala a volver a solicitar a subvención destinada a arroxar luz sobre a foxa, pero non hai noticias de que o novo equipo continúe coa tarefa iniciada polo anterior, que acudira á convocatoria de 2023 con este fin e, aínda que a axuda lle fora denegada, afrontara en solitario o pago do traballo de investigación. A loita das vítimas Tan importante como recuperar os restos dos cinco asasinados é exhumar a súa identidade: os seus nomes e o porqué do seu asasinato A premisa do equipo de María Ortega, que tamén foi subliñada no acto de Alxén, era que tan importante como recuperar os restos dos cinco asasinados, era exhumar a súa identidade: os seus nomes e o porqué do seu asasinato. Ou máis importante aínda, porque, que é preferíbel? Que os restos cambien de sepultura ou que a historia recorde quen foron e cal era a loita das vítimas? Só o ADN poderá dirimir se son os Cancela, sindicalistas que pagaron coa vida a loita polos dereitos da clase obreira, e os outros tres moañeses, agricultores que acabaron emparentando entre si tras casar un irmán de Juan cunha irmá dos 'Saraiba'. Un sobriño común participou na homenaxe do Viso e é optimista. Os seus tíos maternos eran fortes e altos e os certificados de defunción de dous dos descoñecidos recollen que andaban preto do metro noventa. Ademais, un dos asasinos dixera en Moaña que José tardara en morrer e tamén ficou na memoria de Cabreira que un dos cinco aínda respiraba no amencer. Porén, nin sequera se sabe se os cinco moañeses morreron o mesmo día polo que só a ciencia, e desde logo a procura incansábel do memorialismo, poderá arroxar luz sobre a foxa de Cabreira e con ela, sobre a historia colectiva do país, desde a ría ata o Miño.