Entre Baudelaire e Angela Carter, unha ollada á Xela Arias tradutora

A primeira tradución que se coñece de Xela Arias é a da obra do poeta Carlos Oroza Cabalum (1980), unha tradución de poesía que ve luz na revista Dorna 8 (1985). A derradeira, O spleen de París (2004), do tamén poeta Charles Baudelaire, unha publicación póstuma que acolle a Bilioteca Virtual da Asociación de Tradutores Galegos. Entre as dúas entregas, vinte anos. Un círculo de versos alleos e propios. Dentro, as voces verquidas ao galego de Camilo Castelo Branco, Jorge Amado, Khairat Al-Saleh, Gianni Rodari, Rohald Dahl, James Joyce, Cervantes, Alice Vieira, Angela Carter, Bram Stoker... Na Galiza, xa desde a época Nós, a tradución ocupou un lugar central. Foi nela onde se buscou dignificar o galego, onde se trataba de abrir a lingua ao mundo. Cal ritual antropofáxico, devorar unha suposta literatura universal para anovar a propia. Así, nun contexto onde non existía como tal a figura do tradutor ou tradutora profesional, adoitaban ser literatos os que realizaban estas funcións. Mais Xela Arias era unha excepción. A da tradución foi unha das facetas máis relevantes na figura de Xela Arias. E foi en Edicións Xerais onde desenvolveu a maior parte do seu traballo tradutolóxico. Tamén de dirección de coleccións de traducións. Un labor que desenvolveu nun punto de inflexión para o devir da lingua galega. Muller, tradutora, galega “Nun mundo cada vez máis tendente á haxiografía [...], se cadra é máis necesario que nunca apostar pola idea de que honrar o traballo dunha persoa consiste en encerellarse con seriedade nel. Esta cuestión cobra aínda máis importancia no caso da figura de Xela Arias (1962-2003) se temos en conta dous factores de subalternidade que conviven na súa persoa: o feito de ser unha muller e o feito de traballar como tradutora cara a unha lingua non hexemónica como o galego”. Con estas palabras principia Unha voz, moitas voces. Xela Arias tradutora, volume que vén de tirar do prelo Xerais a canda o equipo da revista Viceversa. Trátase “da primeira vez que se fan estudos sobre as traducións de Xela Arias e sobre o seu papel como tradutora e como mediadora cultural", explica para Nós Diario Alberto Álvarez Lugrís, editor do volume a canda Ana Luna Alonso e María Reimóndez. Arias, ademais de poeta, foi editora. Traballou "moito tempo" en Xerais e un dos labores que alí desenvolveu está vinculado coa tradución, "como tradutora propiamente dita e tamén como directora de coleccións de tradución”, engade. Con esta obra o que se procura agora é achegarse ao labor de Arias como tradutora, en especial da súa época en Edicións Xerais, lugar desde o que trae para o galego libros "fundamentais na historia da literatura universal e relevantes tamén na historia da literatura traducida ao galego", conta Álvarez Lugrís. No seu conxunto, Xela Arias tradutora "é un libro que nos permite analizar desde distintas ópticas as estratexias tradutoras de Xela Arias, desde a escolla de textos até a conexión deses textos traducidos coa propia obra dela", conta María Reimóndez para Nós Diario. Tamén sobre cales eran as interaccións de poder e de que maneira se facían aquelas traducións, nunha época na que esta disciplina na Galiza non estaba profesionalizada. "Un libro que pode dar a coñecer aspectos nos que seguramente as lectoras e os lectores nunca se pararían a ver", engade a editora. Así, estudar a obra de Arias como un “opus completo” é necesario para coñecer a súa figura e entender a súa evolución “sen asumir saltos nin beatificacións”. "Entre linguas con Xela" Mais na composición dese círculo, nin en Cabalum nin n'O spleen de París “había a necesidade nin o deber editorial; tampouco importaban as posíbeis lectoras, importaba a Xela, lectora, poeta, agrandando a lingua, a patria”. A poesía era o que ela escollía traducir cando non eran encargas profesionais. E así o recolle neste volume a escritora e profesora Marga do Val, gran coñecedora da vida e obra da poeta, baixo o título "Entre linguas con Xela". A esta semblanza séguenlle unha serie de achegas, máis especializadas na Xela Arias tradutora, asinadas por Tamara Andrés, quen se centra na poesía; Alba Rodríguez Saavedra, desde os mitos; María Liñeira, co ollar posto na tradución desde o castelán; Marilar Aleixandre, sobre as identidades e tensións no Drácula de Xela Arias; e María Reimóndez, quen debulla os desaxustes de xénero e racialidade na tradución ao galego de Black Venus de Angela Carter. Como coda ao volume, achéganse unhas interesantes mostras de tradución da obra poética de Xela Arias a outros idiomas como o inglés, ruso ou alémán, da man das tradutoras Kathleen March, Eirín Moure, Elena Zernova e Georg Pichler, co fin de estimular o interese na tradución da poeta cara a outras linguas. Unha ferramenta para a normalizacion Para Álvarez Lugrís, Xela Arias asumía sen fisuras o discurso da tradución como ferramenta para a normalización lingüística. Era unha persoa "moi consciente" do que estaba a facer nun momento no que a lingua e a literatura galegas estaba nunha "situación de debilidade". Nese contexto, Xela Arias "tiña moi claro que a produción de traducións ía ser unha ferramenta definitiva para a normalización da lingua", sobre todo no que podía representar o feito de facilitarlle ás e aos lectores literatura universal para ler en galego. E alén diso, tamén tivo "a preocupación" de traer ao galego obras máis modernas, que "puñan sobre a mesa cuestións relacionadas co feminismo". De aí que, neste volume, se defina a autora como unha voz "polifónica". Deste modo, as traducións de Xela Arias, e as propias coleccións de tradución que dirixiu, xunto a moitas outras profesionais contribuíron a que a lectura en galego sexa hoxe en día "algo normal para moita xente". Relevancia da tradución Aínda que en non poucas ocasións a tradución é vista dunha maneira secundaria, o sistema literario galego presenta unha particularidade que o afasta desta óptica. Na Galiza a tradución xogou un papel relevante. Nos anos 80, precisamente o período de tradución máis forte de Xela Arias, foi fundamental para producir textos que non había en galego. "A tradución foi moi importante á hora de introducir e de fornecer textos para un sistema que estaba comezando a ocupar un espazo que merecía", explica Reimóndez. Un sistema que carecía, por exemplo, de títulos destinados á literatura infantil e xuvenil, estreitamente vinculados á educación e á aprendizaxe da lingua galega. Unha voz, moitas voces. Xela Arias tradutora antóllase, así, unha porta aberta desde a figura de Xela Arias, independente á poeta, a todo o gran traballo de tradución que se fixo desde mediados dos 80, cando se empezaba a facer o maior esforzo da tradución na Galiza, até a actualidade. "Pioneiras agochadas" no mundo da tradución Dedicar o Día das Letras Galegas a Xela Arias Castaño permitiu tamén pousar o ollar no mundo da tradución. Un labor que agora se fai visíbel pola gran relevancia do traballo tradutolóxico desta autora, quizais máis relevante que o das anteriores figuras homenaxeadas con este día desde a Real Academia Galega. Unha cuestión que non pasa desapercibida en Unha voz, moitas voces. Xela Arias tradutora. Neste volume, chaman a atención da necesidade de seguir buscando esas “pioneiras agochadas”, como Pura e Dora Vázquez, Anisia Miranda e as académicas Xohana Torres e María Teresa Barro. E tamén “prolíficas autoras de traducións” aínda non estudadas como María Victoria Moreno, homenaxeada co Día das Letras Galegas, Moncha Fuentes ou María do Carme Hermida. Sobre esta cuestión, María Reimóndez, coordinadora de Xela Arias tradutora, destaca, en conversa con Nós Diario, a vontade de non deixar pasar esta ocasión deste Día das Letras dedicado a unha autora que tamén ten unha faceta profesional como tradutora literaria moi ampla "para reivindicar o papel das tradutoras na construción do sistema literario". E é que, para Reimóndez, é "significativo" que Xela Arias, como autora estudada ao longo deste ano, aínda non contara con ningunha análise sobre a súa faceta como tradutora. Un feito sintomático da realidade na que se insire. "Ao igual que acontece con Xela Arias", explica, "hai moitas outras mulleres, con perfís aínda menos visíbeis", sen obra propia, "que quedan subsumidas nas obras de homes" sen que ninguén se deteña a analizar o seu traballo tal e "como merecerían". Que tipo de discursos se priorizan? Que textos se consideran hexemónicos ou canónicos e cales non? Que tipo de estratexias se utilizan en cada momento histórico? Estas son algunhas das preguntas que lanza Reimóndez para coñecer mellor o campo literario galego. "Visto desde a actualidade, todo este contexto necesita dunha revisión crítica", asegura. "É un exercicio moi interesante que nos axudaría a ver ademais desas cuestións o papel que as propias tradutoras van ocupando dentro dese abano de posicións que hai no sistema literario". E por iso sería interesante dar visibilidade a aquelas profesionais que traballaron e que quedaron sen os seus nomes escritos.