O Grupo de Investigación de Románicas da Universidade de Santiago de Compostela (USC) está a traballar nunha nova edición crítica das Cantigas de Santa María de Afonso X O Sabio, que estará acompañada dunha “tradución ao galego actual”, e que se editará en colaboración co Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. O grupo aborda diferentes liñas de estudo vinculadas coa Idade Media e dentro delas a catedrática de Filoloxía Románica Elvira Fidalgo céntrase dun modo moi particular nas cantigas, campo no cal está especializada e no que leva afondando desde hai máis de tres décadas.
A investigadora ten estudado esta obra en todos os seus aspectos: a edición dos textos, a análise das súas formas métricas, o léxico empregado para a súa redacción, o que tería sido o seu público receptor, o proceso de creación ou a análise da sociedade medieval que se reflicte nos seus versos. “Esta é unha das peculiaridades desta obra porque, como se trata de textos narrativos, onde se contan feitos que lle podían pasar a calquera persoa na Idade Media, sen distinción de clases sociais, de lugares ou de etnias, ofrécenos un debuxo perfecto da vida e costumes das xentes do século XIII”, indica.
A catedrática xa realizou recentemente a primeira tradución completa ao castelán que existe destes textos, dispoñíbel en formato electrónico na web da Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. A súa finalidade é facilitar a comprensión destas composicións aos investigadores que non están familiarizados co galego medieval (nin co galego) e que as usan como soporte para as súas investigacións nos campos máis diversos.
Explicación dos topónimos
Na actualidade, Fidalgo está a elaborar unha nova edición crítica das cantigas desde a proposta das normas ortográficas do galego actual. Tanto a edición como a tradución ao galego estarán accesíbeis na páxina web do Centro Ramón Piñeiro, onde tamén se aloxará un recurso electrónico (e-Strela) que facilitará a investigación ás persoas investigadoras que desexen coñecer os detalles máis precisos das Cantigas de Santa María, achegando así mesmo a obra ao público menos especialista.
“É a primeira vez que se realiza a tradución completa desta colección tanto ao castelán como ao galego de hoxe porque son moitísimas cantigas -427- e porque, debido á estrutura que seguen, cómpre descompor e recompor as estrofas para que se comprendan ben os textos”, explica a experta.
“O estudo e a investigación na literatura medieval teñen que adaptarse aos tempos actuais. Por iso, a combinación de manuscritos medievais e das Humanidades Dixitais é imprescindíbel no noso labor de investigación e de difusión do coñecemento adquirido”, salienta a investigadora.
Nesta liña, cada unha das cantigas editadas, irá acompañada non só da tradución ao galego senón que tamén irá apoiada na súa correspondente transcrición paleográfica, o que permitirá coñecer como se copiou ese texto en cada un dos manuscritos, con que trazos ortográficos e caligráficos. Esta ferramenta será de interese e grande utilidade tanto para investigación como para calquera lectora ou lector, que poderá obter información moi diversa que se extrae destas composicións como a explicación dos topónimos e da súa importancia no texto, de personaxes históricos, de casuísticas sociais particulares, de termos arcaicos... e así, dun modo moi sinxelo, poderá comprender mellor e máis amplamente o texto que está a ler.
Un campo de estudo "inesgotable"
“As páxinas destes manuscritos son un campo de estudo case inesgotábel, aínda queda moitísimo por estudar por parte de filólogos, historiadores e musicólogos. A variedade de temas que tratan fai que se poidan abordar os aspectos máis diversos, desde a sociedade, a situación das mulleres, as profesións, os espazos… até a simboloxía dos animais presentes nos seus versos”, declara Fidalgo.
Resalta que as Cantigas de Santa María é a única colección de milagres da Virxe escrita en galego-portugués, “unha obra única en Occidente”. En 1992 xa lle dedicou a súa tese de doutoramento. Daquela indagou na composición dos distintos textos, tan similares entre eles, pero con diferenzas específicas que permitían estabelecer grupos diferenciados. “Cheguei á conclusión de que a composición dos textos individuais respondía á mecánica da composición dos sermóns que forman parte da liturxia, pero que se encaixan no modelo da canción amorosa medieval”, sinala.
A experta apunta que unha das moitas singularidades destas cantigas é que están escritas en galego, nun momento no que o rei Afonso X estaba a promover o uso do castelán para estabelecelo como lingua oficial do reino de Castela. Ademais, indica que destacan no panorama da literatura medieval románica pola riqueza dos códices que as conservan. “Por motivos estritamente persoais, Afonso X non só pretendeu facer a colección máis extensa de milagres da Virxe, senón a máis luxosa. Por esta razón, estes textos, na súa maior parte narrativos, están encaixados nun formato propio da lírica, acompañados da súa notación musical e, o que resulta máis impresionante, acompañados dunha páxina de miniaturas que representa en imaxes o que conta o texto da páxina precedente. Esta combinación de texto, música e imaxes é o que converte esta colección en única”, explica a catedrática da USC.
Afonso X foi o impulsor deste proxecto cultural. Tal como asegura Elvira Fidalgo, “probabelmente el aceptou a proposta de levar a cabo esta colección e tomaría as decisións relativas ao número e tipo de composicións, ao tipo de códices nos cales se copiarían, e tería a última palabra no que respecta ao resultado final da combinación de texto, música e imaxe”. En canto aos autores, a catedrática apunta que “aínda que a día de hoxe é imposíbel identificar os trobadores -nin sequera en que número- que participaron na súa confección, persoalmente estou segura de que algunha das cantigas saíu da man do propio rei. Pero, do que non hai dúbida é de que moitas outras mans, cada unha especializada nun campo determinado, traballaron conxuntamente para sacar adiante esta magnífica obra, que Afonso X apreciou de maneira particular”.
