As mulleres na 'Galiza mártir'

O ano pasado a editorial Akal conmemorou o seu 50 aniversario cunha coidada reedición dos álbums de guerra de Castelao. As trinta estampas –trinta e unha, en realidade- de Galicia mártir (Valencia, 1937), Atila en Galicia (Valencia, 1937) e Milicianos (Nova York, 1938) presentábanse, en edición facsimilar, dentro dunha caixa de cartón, acompañadas dun caderno que incluía dous meditados prólogos. O primeiro, "Castelao e Nós. Álbum de artes e letras liberadoras", asinado pola profesora Carmen Blanco e o segundo, "O estoupido estampado (Álbums de guerra de Castelao)", por Claudio Rodríguez Fer. Os prologuistas, ademais de recoñecidas figuras no mundo da investigación literaria e da docencia, posúen unha longa traxectoria como activistas da memoria histórica. Compromiso coa causa republicana que encaixa perfectamente co espírito que guía a Castelao cando debuxa as estampas e denuncia as barbaridades que se están vivindo naqueles primeiros anos de guerra. Trátase de difundir as inxustizas para que o mundo saiba delas e, para logralo, poucas cousas hai máis efectivas que as imaxes. As estampas dos dous primeiros álbums alentaron a redacción doutro libro, un texto en prosa que lles rende aberta homenaxe desde o propio título. Referímonos a Galicia mártir. Episodios del terror blanco en las provincias gallegas, 158 páxinas, asinadas por Hernán Quijano e publicadas en Ediciones Neos de Buenos Aires seguramente en 1938. Un texto que, en capítulos breves, sinala, en moitas ocasións con nome e apelidos, vítimas e verdugos. Unha prosa sen adornos que pretende contar –denunciar, como fixera Castelao- o que sucedeu na Galiza, moi especialmente nas provincias de Pontevedra e A Coruña, nos primeiros meses da contenda. A todas luces un documento valioso cheo de datos precisos sobre execucións, paseos, vexacións, roubos e todo tipo de agresións que hoxe, grazas á implicación de centos de persoas comprometidas coa memoria histórica, sabemos que son rigorosamente certos. De tan singular escrito publicáronse en realidade tres versións diferentes. Ademais da mencionada, en París apareceu La Galice sous la botte de Franco. Episodes de la terreur blanche dans les provinces de Galice, rapportés por ceus qui les ont vécus (Editions Jean Flory, 1938) e en Buenos Aires Lo que han hecho en Galicia. Episodios del terror blanco en las provincias gallegas contados por quienes los han vivido (Ediciones de la Oficina de Prensa al Servicio de la República Española, 1938). Até onde puidemos comprobar, o texto é sempre o mesmo. Na "Advertencia" que abre tanto a versión francesa como Lo que han hecho en Galicia, explícase: Este libro escribiuse cos relatos verbais, tomados taquigraficamente, seleccionados, confrontados e depurados de varias persoas solventes, coñecidas e ben reputadas en Galicia, que permaneceron alí durante a dominación fascista e viviron en toda a súa intensidade a etapa, aínda non terminada, do terror branco. Os nomes desas persoas, que son unha garantía absoluta de veracidade, foron postos á nosa disposición por elas mesmas, non obstante o perigo certo das represalias que contra os seus deudos e familiares, así como sobre os seus bens, tomarían os xefes rebeldes. Por esta razón, non obstante o espírito de sacrificio que espontaneamente demostraron esas persoas, reservámonos circunstancialmente o dar á publicidade os seus nomes. Revelalos prematuramente sería provocar uns sacrificios estériles. Un autor na sombra Efectivamente ningunha das tres publicacións pode asociarse a autor ou persoa coñecida. A única que inclúe un nome propio na portada é Galicia mártir; Hernán Quijano, un pseudónimo de quen todo o ignoramos. Sen que poida sinalar a fonte primixenia, acostuma asociarse este nome ao de Luís Seoane que puido, efectivamente, ter sido quen unificou e plasmou por escrito os testemuños de persoas diferentes entre as que seguramente estarían Maruja Mallo, Ramiro Isla Couto, Manuel Domínguez Benavides e José Núñez Búa. Todas no exilio cando aparecen os libros. Os traballos do 38 reproducen as mesmas palabras pero só o que aquí nos ocupa, Galicia mártir, acompaña o discurso con ilustracións tiradas dos álbums de Castelao. Entre os capítulos insírense un total de once estampas e, fronte ao que poida parecer, só dúas delas -"Queiman, rouban e asesinan no teu nome!" e "Non enterran cadavres: enterran semente"- pertencen ao primeiro álbum, Galicia mártir. O resto publicáronse en Atila en Galicia. De feito, deste segundo álbum, fica fóra unha única estampa, a rotulada como "No fondo do mar". Debuxo que cadra ben con este fragmento asinado polo enigmático pseudónimo: "a filla do Cónsul de Cuba en Vigo, Blas Molina" regresou "unha mañá da praia horrorizada porque no baño topara cun cadáver cunha pedra atada ao pescozo". Como xa se dixo, tanto as ilustracións como os textos amosan unha sensibilidade especial para coas mulleres. Así, constatamos que cinco das once ilustracións inseridas, incluíndo a da portada ("Queiman, rouban e asesinan no teu nome!"), teñen como protagonista unha muller. Son, respectando a orde en que aparecen: "Denantes morta que aldraxada", "Matáronlle un fillo", "Todo pol-a Patria, a relixión e a familia" e "O paraíso feixista". O compromiso con elas vémolo tamén nestoutras palabras recollidas no libro: Este era, aliás, un castigo que os fascistas impuñan a miúdo ás mulleres encadeadas por seren pouco relixiosas, ou por estaren casadas civilmente, ou non estaren casadas, ou pertenceren a partidos políticos de esquerda; ou simplemente, por seren mulleres, nais ou fillas de republicanos, socialistas ou comunistas. Só cando se fixer o relato completo das infamias cometidas polo fascismo coas mulleres saberase até que abismos de ruindades e vileza foron capaces de chegar eses "cabaleiros españois". A represión fascista sobre as mulleres Ser mulleres, nais, esposas ou fillas, eses foron os delitos de moitas delas. Entre as esposas, Concepción Corral Sequeiros, compañeira de Blein Budiño, que pasou seis meses presa acusada de "vexar a bandeira". Nunca foi xulgada pero en prisión foi obxecto "das máis viles humillacións. Con base en calquera pretexto castigábana encerrándoa nos retretes noxentos da prisión onde era obrigada a permanecer durante días enteiros". De Urania Mella, a muller de Humberto Solleiros, dísenos: "foi condenada á morte, porque non estaba bautizada, porque se chamaba Urania e tiña unha irmá de seu nome Libertad, e porque era filla de Ricardo Mella. A última hora conmutáronlle a pena pola de trinta anos de prisión". Algunhas tentaron salvar os seus homes. Isabel Gómez Costas, esposa do médico redondelán Telmo Bernárdez, "foi chamando de porta en porta e persoalmente foi recadando dos inimigos do reo piedade para el. Á custa de humillacións, a pobre muller chegou a reunir as sinaturas necesarias" pero "faltáballe unha; unha que era a decisiva para os militares e porque faltou aquela rúbrica, a última, a única que lle restaba por recoller […] foi fusilado". Xa viúvas moitas van afrontar a requisa dos seus bens, o roubo tras o asasinato dos seres queridos. Así Aurora Carreras Cao, esposa do xastre coruñés Luís Huici, ou María Miramontes, a viúva de Ánxel Casal, alcalde de Compostela e editor da revista Nós. A muller do vigués José Carvallo "viuse obrigada a vender ás présas os bens do defunto para entregar no cuartel da Garda Civil as oitenta mil pesetas que o señor Carvallo non chegou a levar". Coñecemos neste caso o nome do extorsionador, o tenente da Garda Civil Francisco González Rodríguez, alcumado 'El Rabioso'. Peor sorte correu Antonia Pardo Méndez, casada co grande amigo de Casal, o pintor Camilo Díaz Baliño, pais de Isaac Díaz Pardo, que "en sabendo do asasinato do seu esposo tornou louca". A demencia a consecuencia da dor aparece reflectida tamén nesa nai abrazada a un madeiro envolto nunha touca que enche o "Matáronlle un fillo" de Castelao. Ademais de esposas, atopamos algunhas fillas. Como a de Martínez Garrido, alcalde de Vigo en 1936, que "estivo na cadea acusada de disparar unha metralladora que non existiu máis que na imaxinación dos falanxistas". Ou a filla do mecánico José Mejuto Bernárdez, fusilado no 37, que, con apenas seis anos, rexeitou a moeda que un dos asasinos de seu pai lle ofrecía. "Non quero diñeiro dos que asasinaron a meu pai", dixo. Segundo o libro, "o garda, pesaroso, comentaba despois no casino da vila […] Estamos a sementar tanto odio que xamais volverá haber paz en España". Imposíbel ignorar o "Non enterran cadavres, enterran semente" de Castelao. Outras son nais. De entre elas a de France e Bebel García García, alcumados 'Os da lixivia', que, tras o asasinato dos rapaces, soportou o escarnio dos veciños. "A escena era tan repugnante, reflectía unha perversión dos sentimentos tan horrenda, que un crego que vivía nunha casa próxima apoiouse unha tarde no poal da súa xanela e recriminou a aquela caterva o seu asañamento. Apuparon ao crego […] e a turba acabou apedrándolle a casa". Unha prosa en diálogo coas imaxes De que a prosa dialoga abertamente coas imaxes é boa mostra estoutro fragmento que nos trae á cabeza o debuxo "¡Cobardes! ¡Asesinos!" que asinara o artista rianxeiro: Coas mulleres caracterizadas de antifascistas ou simplemente nais, fillas ou mulleres de homes esquerdistas, cometéronse vexacións inauditas. Tosquiarlles o cabelo, como se fai en toda a España nacionalista foi un castigo que impuxeron en Galiza a milleiros de mulleres. Amais tiñan prohibido, so penas de graves danos, tapar a cabeza para disimular a ofensa de que foran vítimas. Por burla ou mofa púñanlles na cabeza tosquiada un laciño coas cores da bandeira da monarquía e na testa pintábanlles con tinta, como inri, as letras U.H.P. obrigándoas a pasear así por toda a cidade para divertimento dos señoritos. As historias amoréanse e as lectoras e lectores, atrapados no horror, non poden deixar de ler. Polo libro desfilan tamén as beatas de Redondela, os grupos de mulleres que se apostan na porta do cárcere da Coruña para vixiar que non saquen de paseo os seus homes, os cuartelillos da Falanxe convertidos de noite en lupanares, as "señoras de compañía" que velan pola "honestidade" das que fan labores de enfermaría nos hospitais militares, as republicanas que viven amancebadas con fascistas ou con curas para protexerse e protexer os seus… Un retrato preciso do padecido por elas, polas mulleres, narrados cunha solidariedade que sorprende pola empatía e sensibilidade. Está claro que algúns dos que viviron aquel horror quixeron que non esquecésemos, deixaron escrito o nome dos asasinos e das vítimas e de entre elas, foron moi conscientes do que lles estaba sucedendo ás mulleres. Non esqueceron tampouco a incautación ilícita dos bens e a extorsión, asunto ben pouco coñecido inda. Defensoras da liberdade Hainas tamén, claro está, que padeceron polo seu compromiso e pola súa ideoloxía, como 'A Calesa', de quen o autor do libro di ignorar o nome pero que hoxe sabemos que se chamaba Rosario Hernández Diéguez. Simpatizante do PSOE, atendía un pequeno posto de venda de xornais na rúa Príncipe de Vigo. A quen un "fato de falanxistas novos prendeu violentamente […] e levouna a un dos cuarteliños de barrio de Falanxe onde durante uns días os señoritos falanxistas de Vigo se vingaron a pracer dos desplantes revolucionarios daquela 'desvergoñada', aldraxándoa e facéndoa vítima de cantos atropelos e vexames discorreron. Despois matárona". O relato do seu sufrimento remata así: "Disque o cadáver aparecera cos seos cortados", como en "Todo pol-a Patria, a relixion e a familia" de Castelao. Á da Calesa poderíamos engadir as historias da bibliotecaria Juana Capdevielle, asasinada perto de Rábade, ou a de Carmen Miguel Agra, a única muller que se suicidou no Bou Eva. Representa está última as que preferiron morrer a ter que someterse aos vexames dos sublevados ("Denantes morta que aldraxada", debuxara Castelao). As vítimas das guerras Hoxe, moitos anos despois, os medios de comunicación e as novas tecnoloxías bombardéannos seguido con imaxes e noticias. Nun mundo permanentemente en guerra, sorprende constatar que pouco teñen mudado as agresións contra as mulleres. A violencia sexual, física, psicolóxica, emocional ou económica segue estando á orde do día. Exercida contra as que mostran as súas ideas e tamén contra as que non o fan. Saben ben disto as da Faixa de Gaza, en Palestina, as de Ucraína, Somalia, Sudán, Burkina Faso, Nixeria, Iemen… Unhas 9.000 mulleres foron asasinadas polo Exército de Israel na Faixa de Gaza desde o estalido do conflito en curso -o pasado 7 de outubro de 2023-, segundo os datos reportados pola entidade das mulleres da ONU o 2 de marzo. As mulleres e as crianzas son as principais vítimas da guerra en Gaza. Agradecemento pola posibilidade de aquí reproducir as estampas de Castelao a Xavier Baltar Tojo, Juan C. de la Vega e ao Museo de Pontevedra.