Honrar a memoria en Ferrolterra, Eume e Ortegal

Moncho Reboiras –militante da Unión do Povo Galego (UPG) asasinado pola policía franquista en 1975– Amador Rei e Daniel Niebla –operarios asasinados pola policía nunha manifestación en Ferrol en 1972– fechan unha lista de 904 persoas vítimas da represión franquista nas comarcas de Ferrolterra, Eume e Ortegal. O sábado 24 de febreiro ergueuse un Memorial no parque Gaiteiro Antón Varela, no ferrolán barrio de Canido. A escolla deste lugar non é casual, pois é nesta zona, que ocupaba o cemiterio municipal, onde aconteceron moitos dos asasinatos a mans dos sublevados franquistas. “O réxime comezou matando nas rúas da cidade e nas vilas das bisbarra, e rematou do mesmo modo corenta anos despois, disparando impunemente sobre os fillos das clases traballadoras”, apunta o historiador Xosé Manuel Suárez. Suárez, xunto ao tamén historiador Bernardo Máiz, son as persoas que conseguiron documentar as 904 vítimas identificadas. A meirande parte delas (776) foron asasinadas na primeira etapa do franquismo, correspondente ao golpe de Estado e posterior represión, sendo especialmente cruento o ano 1936, con 578 persoas asasinadas. Entre os anos 1940 e 1945, coincidindo coa II Guerra Mundial, documentáronse 42 asasinatos. A outros 81 matáronos durante a etapa da resistencia armada antifranquista. Completan a lista Amador Rei e Daniel Niebla, asasinados durante as manifestacións do metal no 10 de marzo de 1972, e Moncho Reboiras, morto a tiros da policía franquista na rúa da Terra o 12 de agosto de 1975. Ambos os dous investigadores estaban a traballar en proxectos diferentes, que acabaron por confluír nun traballo conxunto, novidoso pola súa extensión temporal na comarca e no país. Froito das súas investigacións en arquivos, rexistros civís e parroquiais, e da lectura de ducias de sumarios dos consellos de guerra, conseguiron como resultado a creación dunha base de datos fiábel, con nomes, datas, lugares e causa da morte das persoas asasinadas. Destacan que segundo o proceso represivo, as execucións documentadas poden clasificarse en dous grandes grupos: por sentenzas en consellos de guerra e por execucións irregulares. No primeiro grupo contabilizaron máis de 300 execucións, persoas condenadas a morte acusadas de rebelión militar, auxilio ou adhesión á rebelión, traizón, sedición e outros delitos de códigos militares. No segundo grupo, as execucións irregulares sen xuízo previo suman máis de 500 vítimas, en aplicación do disposto nos bandos que declaran o estado de Guerra en 1936, ou na represión do movemento guerrilleiro desde o final da guerra, entre outros. Precisamente este movemento guerrilleiro é un feito que os historiadores consideran significativo na resistencia ao réxime nas tres comarcas. Os fuxidos, convertidos en guerrilleiros, mantiveron un longo e duro combate, primeiro de forma espontánea e de supervivencia, e desde 1946 organizado no Exército Guerrilleiro da Galiza, con varias bases en Ferrolterra, Eume e Ortegal e un grande apoio popular. Foi este movemento a única oposición democrática ao franquismo na Galiza, cun elevado custo en vidas pola defensa da democracia e liberdade. Por iso é importante recuperar os nomes das vítimas. “Significa recuperar identidades da fosa do esquecemento e da banalización que xustifica a violencia homicida, o xenocidio”, apunta Xosé Manuel Suárez. “Recuperar un só nome é recuperar unha historia persoal, a memoria de alguén, recuperar 904 nomes é construír un relato histórico dunha época e dunha comarca”, completa Bernardo Máiz. Con estes precedentes, a necesidade de ter un lugar de referencia na comarca cobra sen dúbida máis sentido. Unha homenaxe que se materializou o pasado sábado coa inauguración do monumento, nun emotivo acto que contou con diversas intervencións, tanto da representación política da comarca, como da Comisión Pro Memorial, os historiadores que fixeron a investigación dos nomes, o autor da escultura e diversos familiares, en representación de todas as familias. Tamén houbo espazo para interpretacións musicais, a cargo do Real Coro Toxos e Froles. Para Iván Ribas, portavoz municipal do BNG en Ferrol, o monumento “dá unha visión ampla do que pasou entre 1936 e 1975, e unha perspectiva de que o que aconteceu nese tempo non foi unha guerra, foi un exterminio”. Ao tempo, considera que o acto serve para denunciar a política de propaganda e edulcoración do réxime ao longo destes anos. “Non hai que esquecer que hai apenas 20 anos un alcalde [Xaime Bello] foi cuestionado por retirar unha estatua ecuestre do ditador que presidía a entrada da cidade, e que a día de hoxe segue habendo unha placa na casa natal de Franco”, apunta Ribas. As orixes da homenaxe No ano 2017, “un grupo de persoas vencelladas ao Partido Comunista Español e a Esquerda Unida –entre as que estaban os xa finados Vicente Couce (o 'Cura Roxo') e Fernando Miramontes– propuxeron ao Concello de Ferrol impulsar un Centro da Memoria que recoñecera todas as persoas que foran asasinadas polo franquismo”, lembra o ex alcalde e portavoz de Ferrol en Común, Jorge Suárez. Non sen as reticencias de parte do funcionariado local, iniciaron os traballos desde a área de Cultura –dirixida naquel entón por Suso Basterrechea– e posteriormente levouse unha moción a pleno en setembro de 2017 que pedía –entre outras cuestións– a instalación do Memorial, e que saíu adiante cos votos favorábeis de FeC, BNG e PSOE, e coa abstención do PP. A falta de avances tras o cambio de Goberno municipal en 2019 levou á creación dunha Comisión Pro Memorial, da que forman parte diferentes entidades e persoas a título individual, e unicamente BNG e FeC como partidos políticos representados. Un dos seus impulsores, Antonio Blanco 'Ton' valora o período do goberno do PSOE (2019-2023) como “moi nefasto”. “Denegáronnos sistematicamente reunións, e tivemos que mobilizarnos, convocar concentracións e loitar contra o silencio informativo de varios medios de comunicación”, apunta 'Ton'. “Chegamos a despregar unha faixa de cinco metros na fachada do Concello de Ferrol cos nomes de todas as persoas asasinadas, que o ex alcalde Ángel Mato mandou descolgar ás poucas horas”, conclúe. Outro dos impulsores da comisión Pro Memorial, Anxo Ferreiro Currás, destaca entre as moitas accións previas realizadas estes anos un acto convocado na praza de Armas de Ferrol, no que durante máis de dúas horas se deu lectura aos nomes das 904 vítimas. “Foi un acto solemne, emotivo, e que serviu para que por primeira vez soaran en alto os nomes destas persoas, honrando a súa memoria”, apunta Currás. Tamén coinciden Currás, Blanco, Ribas e Suárez en destacar outro acto decorrido hai un ano no Teatro Xofre, que se converteu nunha das homenaxes máis destacadas de recoñecemento ás vítimas do franquismo das que se teñen realizado na Galiza. Colaboraron no seu desenvolvemento diversos artistas, e tamén se proxectou un documental que recolle a represión vivida en Ferrol. Os familiares “Toda homenaxe e todo acto que se faga recordando a memoria das vítimas do franquismo é moi importante”. Así resume Manuel Reboiras, irmán de Moncho Reboiras, o sentido do Memorial inaugurado en Ferrol. Agradece que os investigadores realizaran a recollida de datos até 1975 para “recoñecer esa xeración de homes e mulleres novos que foron vítimas desta cruel ditadura, pero que o seu recoñecemento sempre está en dúbida”. “Esta homenaxe tiña que estar feita desde hai moito tempo, porque foron asasinadas por defenderen unha única causa, a da liberdade”, opina Manuela Sardiña Feal, neta de Manuel Eibe Vilar, asasinado pola Garda Civil en 1946. “O meu avó era dos Eibe de Regoela (Cabanas), comunistas, coñecidos por axudar moito a xente. Cando comezou a guerra decidiron que tiñan que marchar, e moitos dos meus tioavós conseguírono: ao meu avó non lle deu tempo, matárono enseguida”, apunta. Agradece á súa avoa e outros familiares manter viva a historia do seu avó. “A miña avoa quedou soa con 33 anos, e morreu pensando nel”. A polémica Se ben todas as partes consultadas valoran positivamente que o PP, que goberna Ferrol desde 2023, decidise continuar co Memorial, os integrantes na Comisión Pro Memorial cuestionan o exceso de “institucionalidade” que o Concello acabou por darlle ao acto, restando parte do protagonismo da xornada ás vítimas, así como tamén os vetos impostos á participación dalgúns familiares. Malia ter sido proposto pola Comisión Pro Memorial para falar no acto, o irmán de Moncho Reboiras sufriu o veto do PP. “Dixeron que o caso do meu irmán era conflitivo, e que non axudaba a fechar feridas”, indica Manuel Reboiras. “O que non axuda a fechar feridas son as discriminacións, e ter unhas actuacións tan reaccionarias e conservadoras cos familiares”, conclúe. Iván Ribas considera “incomprensíbeis” estas posicións, e lamenta que “continúe a haber reticencias a sacar á luz o que aconteceu nese período”. “Se este monumento se materializa é grazas ao traballo e compromiso incansábel da Comisión Pro Memorial, e á ardua investigación dos historiadores”. O futuro Pasada a inauguración do Memorial, Ferrol e comarca xa miran ao futuro. Apunta Iván Ribas que “na cidade de Ferrol e noutras localidades da bisbarra queda moito por facer, a comezar por eliminar os innumerábeis símbolos do réxime franquista”. Considera o portavoz do BNG en Ferrol que “a dignificación da memoria que pretendemos acometer coa inauguración deste monumento debe ter unha prolongación no tempo, e ir acompañada dunha axenda de actos que recorden o que aconteceu durante este período”. “É importante coñecer non só os nomes das persoas asasinadas, senón tamén a represión brutal que vivimos en Ferrol, e como a xente se levantou contra ela e conseguiu que imperase o sentido democrático”, apunta o voceiro de Ferrol en Común, Jorge Suárez. Lembra que a moción aprobada “instaba á creación dun centro de interpretación” que considera necesario para contar “as historias da cidade” desde un lugar físico, visitábel e con contidos que poidan ser exportábeis ás escolas. Coincide nestas necesidades Manuela Sardiña, unha das familiares participantes no homenaxe e docente de profesión: “Moita xente nova é allea e descoñecedora destes feitos, creo que debera aproveitarse que aínda hai xente que viviu estes feitos e pode dar charlas polos institutos”.