Fotografía amadora. As imaxes que transcenden o tempo

A obra de dous fotógrafos amadores galegos abandonou por uns meses os seus arquivos para abrirse ao público. O milagre produciuse polo interese en difundir un traballo agochado durante anos en vivendas de particulares ou esquecido en publicacións especializadas de difícil acceso. Trátase de Jesús Faílde (Agolada, 1936) e de Raniero Fernández (Vigo, 1909-1999). Ambos os dous non se dedicaron profesionalmente á fotografía mais esta cruzouse no seu camiño converténdose nunha paixón que nunca foron quen de abandonar. E grazas a eles contamos con imaxes que relatan como era unha parte da sociedade dos anos 50 e 60 no seu contexto xeográfico, nun momento en que, como sinala a Nós Diario o fotógrafo e fotohistoriador coruñés Manuel Sendón, a súa actividade "non estaba considerada como un medio de expresión artística, nin tampouco cultural". As exposicións A parroquia para sempre. Jesús Faílde Oro. Memoria gráfica das xentes de Agolada (1950-1960) do Consello da Cultura Galega (CCG), puido verse do 12 de xullo ao 12 de agosto en Agolada, e Raniero Fernández. O Arquivo, dispoñíbel até o 12 de febreiro, no Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC), son as últimas, que non as derradeiras, mostras do esplendor da fotografía galega procedente do mundo non profesional. Retratar unha parroquia Dez anos chegáronlle a Jesús Faílde para captar coa súa cámara a esencia da súa parroquia. Fotógrafo afeccionado, o seu foi amor a primeira vista con esta actividade. Conta que un tío seu emigrado trouxo unha cámara e, ao ver que non conseguía empregala, quixo vendela. El interesouse e argallou a estratexia dunha venda ficticia para quedar con ela mais sen que fose un agasallo. Precisamente, os seus tíos Manuel e Pancho foron os protagonistas da súa primeira instantánea. Desde ese momento non deixou de tirar fotos por iniciativa propia ou por encargo da veciñanza. Diante do seu obxectivo, discorreron múltiples escenas da vida rural, realizadas na aldea de Friufe e no resto da parroquia de Merlín (Agolada) como festas ou eventos sociais, mais tamén momentos de lecer propios do rural galego onde sempre as persoas resultaban protagonistas. Tamén eran protagonistas, en certa maneira, as innovacións que chegaban á aldea como o caso das motos ou das bicicletas. Outra das características da obra de Faílde é a abundancia de autorretratos que realizaba, algúns creando unha situación que podía semellar cotiá, como unha na que aparece lavándose na traída dun muíño ou noutra na que fai que está a cortar leña. Ademais, incorporaba nalgunhas das súas obras a participación de personaxes en segundo plano, espectadores ou non, dentro das composicións. A fortuna fixo que o propio Faílde se puxera en contacto con Manuel Busto, autor do blog Aquam Latam e membro do colectivo Baluarte dos Pendellos, para cederlle algunhas das súas fotografías. O propio Busto relata a Nós Diario como o fotógrafo lle transmitiu que seguía todo o que publicaba e pareceulle acaído enviarlle algunhas imaxes que puidesen ilustrar algúns dos temas que trataba. Após o intercambio de varios correos electrónicos, Busto reuniu unhas 450 imaxes. Coa publicación desta obra no blog, comezaron a chegar algunhas peticións de cesión para outros proxectos culturais. Outro membro da asociación cultural, Xaime Varela, propúxolle a Faílde que cedese o seu arquivo a unha institución pública que se encargase da súa conservación e difusión. A idea consumouse hai seis anos coa cesión ao CCG e preparouse unha exposición que resumise toda a súa obra coa intención de que se puidese visitar no seu municipio natal para despois viaxar a outros lugares relacionados coa súa vida. A mostra, que estivo do 12 de xullo ao 12 de agosto nos Pendellos de Agolada e agarda por unha nova localización, contou coa colaboración de Xaime Varela e o fotógrafo José Caruncho, que se encargou da restauración das imaxes, 41 en total após unha escolma previa a partir de 80. Un modelo das agrupacións fotográficas No caso de Raniero Fernández trátase dun autor que se encadra, como afirma Sendón, "no seo das agrupacións fotográficas e na máis importante de todas: a Agrupación Fotográfica Galega". Esta entidade era a única que se denominaba con esta idea de país sen facer constar unha localidade en concreto. Precisamente, Raniero será o presidente desta entidade entre 1954 e 1969. "Foi unha persoa con moito entusiasmo, con moita xenerosidade, e dedicouse a dinamizar a fotografía non profesional. Era máis coñecido como organizador que como fotógrafo", explica o investigador. Neses anos, a fotografía que predominaba tiña unha técnica moi "exquisita" e unha gama de grises moi enfocada e definida que o propio Sendón cualifica de "pictorialista". Mais Raniero diferenciouse. A súa particularidade chamou a atención deste fotohistoriador que, xunto ao tamén fotógrafo e investigador Xosé Luís Suárez Canal, leva anos estudando a súa obra e que incluíron na fotobienal de Vigo en 1998 cunha exposición monográfica. Ambos os dous presentan agora no CGAC como comisarios unha exposición moito máis profunda. "Quixemos facer unha visión contemporánea da súa obra centrándonos na que no seu momento non era premiada, agora enfrontándonos ao seu arquivo sen estar el", admite este estudoso. Nese traballo, o primeiro que lles chamou a atención dese arquivo de 20.000 negativos era a maneira en que estaba estruturado. Constaba de 5.000 copias pequenas de tamaño 7x10 das que lle parecía máis interesantes e, delas, as principais tiñan unha copia máis grande de 13x18 ordenadas por temas. Os negativos estaban en arquivadores, cada un co seu número, e no seu interior cada fileira leva unha letra e cada columna un número. "Sabías localizar cada fotografía, era unha maneira de ter estruturado o arquivo cun rigor que é único", apunta Sendón. A exposición recolle unha mostra das súas fotografías que teñen como escenario desde o porto de Vigo até as feiras. Ademais, fotografou hórreos e cruceiros por toda a Galiza como unha maneira "de achegarse á identidade da Galiza, os primeiros como cultura material e os segundos como cultura espiritual". Nestas temáticas non pretende un achegamento dun historiador da arte ou dun artista "mais aínda que non quería facer arte, é susceptíbel hoxe de ter un interese artístico, e aínda que non pretendía facer etnografía, ten un grande interese desde un punto de vista etnográfico", sentencia Sendón. A mostra asómase a ese traballo cunha colección de máis de sesenta imaxes de hórreos e algo máis de corenta cruceiros. Neste caso, o comisario lembra a importancia que tivo Castelao nesta temática e a presenza dun retrato do rianxeiro no seu obradoiro ao carón dunha edición de Cruces de pedra na Galiza publicada en Bos Aires. "Díxome nalgunha ocasión que pretendía facer fotograficamente o mesmo que Castelao facía debuxando", comenta o fotohistoriador. Porén, o resultado de Raniero "non é o dun estudo sistemático como no caso do galeguista que, ademais, ao ser médico, teríao máis doado. Neste caso o de Vigo fotografa o que lle chama a atención". Para pór de relevo a importancia do concepto de arquivo que ten o fotógrafo, na exposición pode verse este ao completo coas 5.000 imaxes en pequeno formato ademais das cen carpetas que conservou. Alén diso, a experiencia sobre Raniero no CGAC contextualiza a fotografía do seu tempo. "Empregamos unha sala enteira para mostrar as creacións de oito persoas que pertencen ás agrupacións fotográficas galegas do momento", indica o comisario. A necesidade dun centro de fotografía nacional Estas exposicións falan de dous exemplos da fotografía non profesional no país, a maior parte oculto e agardando por saír á luz. "A Galiza ten un patrimonio fotográfico moi importante", asegura Sendón. Este investigador considera que hai dúas características que diferencian o territorio galego do resto do Estado español: a emigración e o espallamento da poboación. A primeira "dotaba de sentido a moitas das imaxes que se facían ao realizarse para enviar á familia que estaba lonxe", segundo o comisario. A segunda implicaba que unha gran cantidade de núcleos de poboación deses anos, na súa maior parte aldeas, estaban cheas de vida e con moitos habitantes. Esta situación propiciou que o número de fotógrafas e de fotógrafos tamén fose maior. Sendón pon como exemplo a Ramón Caamaño en Muxía que, no seu tempo "era unha aldea mínima" e mesmo compartía espazo non moi lonxe con outros, "como podía ser José Vidal en Laxe". Na actualidade, a maior parte dos arquivos fotográficos desapareceron e só se conservan mostras en casa de particulares. "Xosé Luís Suárez Canal e eu levamos décadas defendendo que se faga un Centro Galego da Fotografía", afirma Sendón. Ambos os dous estudosos presentaron en 1999 un proxecto que contaba co recuperado Arquivo Pacheco e co material das fotobienais, mais que, cos cambios políticos na cidade de Vigo, non se puxo en marcha nunca.