Flora galega: descubrindo as plantas da Galiza

Toda unha vida transitando a natureza galega, reparando na flora e clasificándoa. Xosé Ramón García (Pontevedra, 1950) vén de compilar máis de tres décadas do seu traballo e coñecementos nunha guía que descobre a riqueza botánica da Galiza.Un total de 1.715 taxons e 1.493 fotografías conforman a nova e mellorada Guía das plantas de Galicia. Trátase dunha ferramenta para o coñecemento xeral da flora da Galiza, na que o botánico achega información detallada sobre as distintas plantas que poboan o país e a súa situación. Así, A Guía das plantas de Galicia ilustra, mediante imaxes e descricións as diversas especies de plantas que existen no país e os aspectos relevantes para a súa correcta identificación. O autor emprega unha terminoloxía accesíbel que permite a determinación das especies que tanto estudosos como afeccionados poden atopar nas súas saídas ao campo ou paseos pola Galiza. Despois de 15 anos desde a primeira edición, a variación da nomenclatura de moitas especies, así como os avances na investigación obrigaron o autor a renovar a súa guía. Ao botánico levoulle arredor de 20 anos de traballo de campo realizar a primeira edición, e esta xa é a quinta. Xosé Ramón García xa escribira antes outras obras como Pequena flora de Galicia ou Guía de plantas con flores, mais esta é a máis completa de todas. “É o resultado de toda unha vida de andar polo monte”, destaca o autor sobre o seu traballo, en declaracións a Sermos Galiza. García aclara que non se trata dunha guía para botánicos profesionais, aínda que a estes tamén lles pode valer como recurso, xa que contén un índice bastante exhaustivo. Hai distintos niveis de utilización, na medida do coñecemento que se teña é máis ou menos útil. Mais calquera pode usar a guía, xa que a obra remata cun glosario onde saen todos os termos técnicos empregados xunto a súa definición, o que facilita a comprensión de calquera afeccionado que non os coñeza. “En principio, esta guía ten unhas claves que son facilmente accesíbeis para todo o mundo”, explica o botánico. Nos tres lustros que decorreron entre a primeira edición da guía de García até a publicación desta quinta, a situación da flora galega mudou. Na actualidade algunhas especies autóctonas da Galiza, atópanse en perigo de extinción, correndo o risco de desaparecer. Este é o caso da Cytisus insularis coñecida como xesta de Ons, unha especie que só está rexistrada en poboacións moi reducidas das illas de Ons, Sálvora e Vionta, e é considerada como en perigo de extinción. Un caso similar ao da Linaria arenaria, cuxa situación é crítica a nivel mundial e na península Ibérica só se atopa nos areais de Cíes, Ons, Sálvora e na Illa de Arousa; ou o da Santolina melidensis ou santolina de Melide, cuxa única poboación atópase nos límites entre Santiso (Terra de Melide) e Palas de Rei (A Ulloa). Unha especie que, a pesar de figurar no Catálogo de especies amezadas como en perigo de extinción, verase afectada pola construción dunha fábrica pasteira promovida por Altri en Palas. Outras especies, coma Quercus lusitanica, coñecida popularmente como carballo anano ou añón, atópanse na categoría de vulnerábeis. Esta árbore, unha das xoias biolóxicas da Galiza, só atopa hoxe acubillo no monte Pindo, en Carnota (comarca de Muros). Hai uns anos a ameaza era maior, incluso estivo a piques de desaparecer a causa do lume en 2013, mais a Asociación Monte Pindo Parque Natural, xunto co CSIC, logrou reintroducir a especie no seu hábitat natural. Pertence ao mesmo xénero que a árbore máis enxebre do país, o carballo, aínda que este non se atopa en perigo de extinción, mais a súa poboación está en regresión debido á acción do ser humano. Marco legal de protección Para preservar esta e outra flora ameazada, así como a fauna e o conxunto dos ecosistemas da Galiza existe a normativa galega sobre protección dos hábitats naturais, recollida na Lei 5/2019, do 2 de agosto, do patrimonio natural e de biodiversidade de Galicia, que abarca todos os seres vivos, entre eles as plantas. Contempla as prohibicións de apañar, cortar, mutilar, arrincar ou destruír algunhas especies vexetais en réxime de protección especial, así como o seu hábitat. A normativa tamén estabelece as categorías de espazos naturais protexidos onde non está permitida a recollida. Mais fóra destes lugares e especies que gozan de protección legal, parece non haber limitacións. Xosé Ramón García considera que esta lei é pouco coñecida e aínda menos respectada. "Os montes e os campos, así como a súa flora, están á mercé das persoas, que en moitas ocasións non son conscientes das prohibicións ou simplemente as ignoran", valora García a Sermos Galiza. Entón, segundo expón o botánico, a pesar do réxime de protección, este non é efectivo. Ademais, existen unha serie de acreditacións e permisos necesarios para levar a cabo a recolección de plantas, cos que a maioría dos botánicos contan, mais “a min nunca me solicitaron o permiso”, sinala. Especies invasoras Ao mesmo tempo que algunhas poboacións de plantas propias do país mostran indicios de desaparecer, moitas outras especies non autóctonas aparecen no territorio. De plantas exóticas asentadas na Galiza hai moitos exemplos, como o da Phytolacca americana, chamada comunmente herba carmín, orixinaria de América do Norte, é habitual vela hoxe en día porque chegou a Europa cun uso ornamental. Tamén a Acacia dealbata coñecida xeralmente como mimosa, que semella tan típica da Galiza, mais que realmente é natural de Australia. Ademais, o botánico Xosé Ramón García comenta en declaracións a Sermos Galiza que ultimamente algunhas plantas que "serían de óptimo mediterráneo" tamén están aparecendo con máis frecuencia e se están a espallar pola nosa terra. "Seguramente como consecuencia do cambio climático", xa que o clima é un factor moi influínte na distribución da flora. As condicións da Galiza, como o seu solo ou a humidade ambiental, dan lugar a que algunhas plantas se adapten especialmente ben, así como a que outras non sobrevivan con estas características. Outra razón pola que ocorre esta invasión é o proceso de globalización, que tamén entra no mundo dos seres vivos. O ser humano adopta especies estranxeiras doutros países e introdúceas no territorio. Algunhas destas plantas que proveñen doutros lugares teñen a consideración de invasoras pola Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN). Por exemplo, a Persicaria capitata, provinte de Nepal, ou a Duchesnea indica, coñecida como falso amorote, facilmente confundíbel ca amorilloteira, pois as súas follas e os seus froitos vermellos e comestíbeis son moi semellantes, mais esta provén de Asia e é potencialmente invasora. Outro caso é o do Oxalis pes-caprae, chamado comunmente trebiño ou pan de cuco, que é orixinario de África do Sur, mais crece de maneira explosiva na Galiza. Por esta razón, esta planta, cuxas flores chuchan moitas crianzas galegas, é considerada unha especie exótica invasora. Outro caso, amplamente coñecido, é o do Eucalyptus ou eucalipto, procedente de Australia, que foi traído á Galiza con fins comerciais, xa que a súa madeira utilízase para fabricar papel. Mais a agresividade colonizadora da especie reflíctese nunha alta densidade por unidade de superficie, así, moitos dos montes galegos atópanse repletos deles. Ademais as plantacións de eucaliptos extraen auga en exceso e estragan a flora do seu arredor. En resposta a isto, xa se intentaron tomar medidas no pasado. En 2017 o Concello de Teo (comarca de Compostela) levou a cabo unha solicitude ao Ministerio de Agricultura para a posíbel inclusión de calquera especie do xénero Eucalyptus no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras, mais esta proposta foi rexeitada polo Tribunal Superior. A introdución de especies que poden ter perigo e que se comportan como invasoras na Galiza, vén, en moitos casos, dun incorrecto uso dos viveiros ou da venda destas plantas estranxeiras por parte das grandes empresas, que comercian con elas sen ter coñecemento dos riscos que a súa natureza pode ter e como poden repercutir na flora do país. A natureza e a distribución da flora dependen á súa vez de diversos factores, e o material xeolóxico é un deles. Este determina que vexetación se pode desenvolver correctamente, e cal non, nas súas características. A Galiza sitúase na Placa Ibérica, concretamente nun dos núcleos máis antigos, o Macizo Ibérico. Xeoloxía e botánica A xeoloxía do país pasou por distintas etapas ao longo da historia que determinaron os materiais que o formarían hoxe. Houbo unha primeira etapa, a oceánica, na que se formaron algúns dos materiais que hoxe son parte da Península, logo unha etapa oroxénica ou de oroxenia hercínica na que se emprazaron rochas plutónicas como os granitos, rochas filonianas asociadas á consolidación de plutóns graníticos e rochas metamórficas, unha etapa de arrasamento, aínda que na Galiza non temos materiais do Mesozoico, que abarca meirande parte da etapa, despois unha etapa de reactivación alpina, e finalmente a etapa cuaternaria, a actual, na que domina o modelado do relevo. Nesta última a Galiza queda marcada por materiais costeiros, aluviais e coluviais, mais pola natureza das rochas xa existentes.Todos estes cambios xeolóxicos determinarían que plantas acabarían poboando hoxe cada zona da país, adaptándose aos materiais que as conforman. Na Galiza predominan as rochas ultrabásica, cun contido de sílice moi baixo e compostas maiormente por minerais máficos, e as calias, que son sedimentarias e compostas maioritariamente por carbonato de calcio. Este tipo de materiais favorecen a aparición de especies de plantas como a Leucanthemun corunnennse, comunmente coñecida como margarida, ou a Helleborus viridis. As características xeolóxicas e ambientais da Galiza, o cambio climático, a acción do ser humano sobre os ecosistemas naturais... todos estes factores determinan a que hoxe é a flora da Galiza. Cunha gran variedade de especies que se distribúen por todo o territorio e que agora se atopan recollidas na Guía das plantas de Galicia, xunto ás súas imaxes e características para a súa correcta identificación.