Emilio Araúxo. A memoria da tribo

Naceu en 1946, ano da fame “por iso saín un pouco espigado”, na terra da Peroxa, nunha aldeíña do concello de Coles chamada Santo Eusebio, orixe da súa nai, sendo o pai de Maceda. Dous mundos moi diferentes nas marxes do universo da labranza. Familia dedicada á industria da madeira, do oficio da ebanistaría, desenvolvida no económico, dotada de sensibilidade social, que paga un prezo alto na represión fascista de 1936. Críase entre escolas primarias e o seminario, ata desembocar no Instituto Santa Irene, de Vigo, onde é “alumno dun mestre moi noviño e animoso, cheo de sabedoría e entusiasmo polo país que me impactou moito, Xosé Luís Méndez Ferrín, ao que lle manteño toda a admiración”. Comeza logo os estudos universitarios onde “asisto a un fenómeno imprevisto que bate en min transformándome: o milagre da irrupción insurreccional de maio do 68, do que me sinto fillo, e a arela inmediatamente posterior de saír fóra ver outros mundos. Despois de Santiago e Madrid, vou seguir estudos en Francia, deixando atrás aquelas universidades ocupadas pola policía que pasaba o tempo pedindo o carné nos accesos e nas aulas... onde a metade do profesorado eran falanxistas e franquistas, e a outra metade cregos”. En Francia fai estudos de filosofía seguindo, como alumno libre, ouvinte, cursos de lingüística e literatura noutras facultades, era aquel “outro profesorado”, o seu maxisterio bate nel con forza, seguindo de xeito especial a dous deles, Alain Badiou (Rabat, 1937) do que será tradutor ao galego, e Jacques Derrida (Alxeria, 1930-París, 2004) “asistía ás súas clases percibindo que ían máis alá dos límites do seu teórico coñecemento, asintindo pasmado ao seu medre como ensinantes e o seu evolutivo desprazamento intelectual que, ao cabo, resultaban ser para min experiencias sublimes. Alí escoitei aulas de xentes como Herber Marcuse (Berlín, 1898-Baviera, 1979), Pier Paolo Passolini (Boloña, 1922-Lido di Ostia, 1975), ou Guilles Deleuze (París, 1925-1995), que daquela estaba en posicións antagónicas a Badiou, co que eu empataba máis naquel tempo, se ben nos últimos anos estou revisando as posicións de Deleuze e atopo aspectos moi interesantes nel”. Nesta universidade un dos puntos fortes no que se refrire ao pensamento e á ciencia, era o que tiña que ver coa psicanálise, onde vai seguir profesorado como Jacques-Alain Miller (Chateauroux, Francia, 1944) que era “o director do departamento de psicanálise e xenro de Jacques Lacan (París, 1901-1981) con el había un equipo de profesorado, tamén “lacaniano” do que eu son tributario. Eses eran os cursos regrados que seguín na Universidade Experimental de Vincennes, en Saint-Denis que foi creada para dar resposta aos retos que lanzou a revolta do maio do 68”. Aínda que a súa curiosidade intelectual o levase a frecuentar outras aulas de xeito non oficial, nomeadamente na Sorbona, onde asiste ás clases de Pierre Aubenque (Versalles, 1929-2020), especialista en Aristóteles e na filosofía antiga, ou de Jean Bollac (Estrasburgo, 1923-París 2012), ou do alemán Heinze Wismann (Berlín, 1935)”. Completa o seu proceso educativo como ouvinte na Ecole Normal Superieure, onde está a elite do ensino universitario francés, tendo como mestres referenciais a Derrida e Badiou, aos que considera como os máis influíntes na súa formación. A Poesía Na súa obra ten unha especial importancia a poesía, como creador, como divulgador, como estudoso, como tradutor... Cando lle preguntamos se logo de tantas voltas arredor da poesía xa é quen de comprender que é iso do “feito poético” responde cun sorriso para decir que “prefiro gardalo máis que como un enigma, case como un misterio inesgotable. Coido que a poesía entra a ser tema, dentro da propia poesía, como cuestión; na mesma elaboración do poema está implícito o imperativo de definir que é o acto poético, a acción poética, como dixo Philippe Beck (Estrasburgo, 1963), a poesía é o reino do desastre”. O seu interese pola poesía revélase no seu regreso ao país, no encontro con Uxío Novoneyra (Parada do Courel, 1930-Santiago, 1999) “entrei no país pola poesía e o contacto con Novoneyra, que seguín con interese e admiración, logo abrinme ao espazo poético francés, por figuras que empataban co Uxío polas súas comúns preocupacións pola terra e a labranza, falo por exemplo de James Sacré (Vendée, 1939)”. Como ten dialogado tanto con poetas de diferentes lugares da Terra, no seu libro Do lado dos ollos. Arredor da poesía, entrevistas con 79 poetas do mundo (2002) preguntámoslle pola función da poesía o que motiva a reflexión “a poesía hoxe ten por misión introducir, ou anticipar, nunha dimensión utópica, unha nova ética, como se renunciase a converterse en profecía, o poema crea un novo espazo no que unha ética nova empeza a agromar, aparecendo frases novidosas que lle confiren á vida unha nova habitabilidade”. Novoneyra, Sacré, Beck e moi especialmente Guennadi Aigui (Chuvasia, 1934-Moscova, 2006) son as figuras poéticas que “guían a miña man, coas que me identifico”. No seu libro Seica sí (2017) están as voces de xentes xa desaparecidas, voces coas que foron no vento formas tradicionais de entender o mundo, quixemos interrogalo sobre a pertinencia de deixalas recollidas, rexistralas cando xa non están, cando xa non son, a xeito da fidelidade á memoria do lugar ao que nos responde “sinto a obriga de ter que dar testemuño diso que foi o pasado e que como pasado debe nutrir o horizonte do futuro; sinto o desacougo feliz de que, dalgún xeito, teño a obriga de gardar iso. Non quero semellar presuntuosidade, mais a urxencia de gardar e transmitir síntoos como se fosen un deber, un imperativo de fidelidade a ese pasado”. En Cinsa do Vento. Memoria da Ribeira Sacra (1996) que se revela como un longo poema duns vintecatro mil versos “celebra” a existencia do que xa non existe, neles destaca a celebración do mito e do rito, unha obra na que hai moito de liturxia, de celebración, xa que “aquela xente estaba á beira da desaparición, era o mundo inmemorial o que estaba rematando e pensei que dalgunha maneira tiña que retomalo cos pobres recursos dos que dispoño, para tentar relanzalo e desa maneira converter o que era un fin, nun recomezo, porque tamén eu estou desaparecendo con ese mundo, estou no medio do sismo, e non me permito situarme nunha posición de privilexio, de miralo dende unha altura que nin me corresponde, nin quero ter. O mito e o rito son parte dese mundo da tradición, son elementos inseparables neste espazo, aínda que gardo cara o mito unha reserva crítica, utilízoo porque está aí e non podo abstraerme, mais constato que entre o mito e as regresións identitarias pode haber unha proximidade que me resulta preocupante, desacougante. O rito ten unha función restauradora, curativa, forma parte da herdanza simbólica. Eu neutralízome no poema como suxeito e convértome nun impersonaxe, en alguén que evita caer en posicións narcisistas”. A fotografía Na poesía e na fotografía de Emilio Araúxo hai moito de liturxia, de celabración, outórgalle a isto unha gran importancia “unha liturxia que eu non elaboro de maneira pesada, teatralizada, non, é unha liturxia que está do lado da continxencia, entendo que basicamente se trata dunha memoria insconsciente miña, que anticipase o escenario dalgo no que eu como artífice da foto ou do poema me borrase, me neutralizase como suxeito para non ser unha personaxe, unha figura, e ser alguén que procura evitar as recaidas no narcisismo para acabar sendo unha non personaxe”. No seu traballo fotográfico que nos ofrece en obras como Mil tempos (2017), As ferramentas pesan máis nos brazos (2011) ou Na costa de Donramiro (2015) preséntanos persoas anónimas ás que convirte en centrais, únicas, labregas e labregos como Isolina Pumar ou Xosé Carlos García Vázquez ás que lle dá a voz, retirándose el mesmo do discurso narrativo e das propias imaxes, “si claro, mais iso hai que contextualizalo dentro do que é a labranza, o traballo no mundo rural e o meu interese nese mundo, é outra das chamadas que eu sinto, unha demanda aguda de sentir que estou en débeda coa xente e coa vida, sinto paixón por asignarlle unha singularidade e unha irrepetibilidade a cada persoa, e tentar atopar nelas o que hai de singularísimo, de irrepetible, de único. E sí con esas persoas que mencionas iniciei lazos de amizade, tiven moitos encontros e quixen retribuilas, compensalas polo que teñen de singularidade excelsa, sublime, á que me achego sentindo que tiña que arrincalas do anonimato, por humildes que elas sexan. Non atopo iso no mundo urbano, nas antípodas, onde non vexo máis que espectros fuxidíos, distancia, frialdade e un deserto de asfalto”. A isto aínda apón a súa preocupación polas cousas miúdas que converte en protagonistas das súas obras, aquelas que tiveron unha función e xa non son úteis como as chancras, as olas ou os farois aos que lle dedica libros como Unha luz que ía polo camiño. O Farol (2020), Chancras (2017), ou Un resplandor de lúa. A ola (2023); “os obxectos falan, teñen voz, e non só comunican tamén poden laiarse, teñen bágoas, lacrimae rerum, as bágoas das cousas, por que non só nós choramos pola desaparición das cousas que nos importan, senón que as cousas tamén poden chorar por nós”. E mesmo fai protagonistas aos nomes dos lugares, por pequenos que sexan “sí porque no sistema capitalista todo está centrado en borrar a idea de lugar, fronte a iso defender o nome e o dereito á permanencia dos nomes é defender a necesidade de manter eses lugares existentes, nomealos, crear novos espazos de habitabilidade e reivindicar a loita contra o anonimato, a uniformización do espazo e a negación dos lugares, defendéndoos a través dos topónimos, da memoria dos nomes dos lugares”. Vai así nomeando en diferentes títulos e obras lugares como Donramiro, A Xironda, Aguil, Requeixo da Queixa, Barcia, Chaguazoso ou Vilaverde... O que comezou sendo unha ferramenta, a cámara fotográfica, para documentar os seus traballos etnográficos rematou por revelarse nunha linguaxe propia “sen me decatar moito dese proceso de transición da foto como axuda á foto como expresión plena”. A etnografía Preguntámoslle pola súa opinión do que representa nel os labores etnográficos, por Xaquín Lourenzo a quen tratou e sobre o que ten sensacións contraditorias, “encandiloume, mais tamén mantivo a distancia con nós, os máis novos, na súa maneira de estar había un señorío algo distante, común a toda a Xeración Nós, o que non me impide admiralo de xeito incondicional polos seus traballos”, e pola fortísima pegada que van deixando no conxunto da súa obra publicada os libros dedicados ao entroido ancestral, que el prefire nomear como entroido inmemorial... en títulos como Pzoema Zamarrada Peliqueiros (2016), Canda as mázcaras (A Xironda) (2022), Na noite dos nomes. Felos (2018) ou No retrato dos alustros. O entroido nas Terras de Caldelas e máis arriba (2018) deita os seus traballos de investigación neste mundo no que tamén se axuda da fotografía a cores para documentalo. O seu próximo libro está dedicado ao entroido de Mormentelos, unha aldea mítica, aos boteiros dese lugar, “un libro que comecei a escribir nos anos oitenta e no que vou traballando por capas dende aquela con novas achegas que vou tirando cada cinco ou seis anos nos que lle fago un seguimento ao evoluír dese entroido, dígoche isto para que vexas como traballo algunhas das cousas que fago, volvín falar cun labrego que tivo, moita participación nel, despois de trinta e cinco anos”. Ao entroido tenlle moita lei, compondo un corpus de traballos arredor dese asunto co que “o que prentendín foi honrar, considerar, o entroido galego e os seus protagonistas, as máscaras de cada lugar. A súa trascendencia social é vital adentreime nel e no seu universo artístico, grazas a figuras como o francés François Regnault (París, 1938) dramaturgo e gran teórico do teatro en Europa, do que fun alumno, que me abre as portas do coñecemento do gran estudoso da cultura popular, o ruso Mijaíl Bajtín (Oreva, 1895-Moscova, 1975). Foron as dúas figuras polas que eu chego á comprensión do feito artístico popular e dos valores literarios intrínsecos, e daí ao interensantísimo entroido galego inmemorial”. Que este país noso, maltratado, ten futuro é un feito constatable, na súa opinión, no que representa a evolución do entroido de Maceda, onde hai moitos anos saían unicamente unha ducia de Felos e hoxe andan polos douscentos. E non falo dun fenómeno numérico, turístico, non, trátase dunha vivencia fonda, un xesto, un rito que se amosa como salvador, e por medio del canalízanse experiencias, ansias, inquedanzas, todo un xesto para artístico de fonda raigame que nos achega legados históricos, máis alá do que é a folclorización que tamén existe e que é un perigo...” E cita e aconsella os traballos da antropóloga Paula Godinho (Lisboa, 1960), como unha das autoridades no entroido galego e do norte de Portugal. Poemuseo “Con cousas que para as mais da xente poden resultar inútiles, obxectos desusados, creei na aldeíña de Sacardebois, na Ribeira Sacra, un “Poemuseo”, dándolle dimensión poética a un museíño etnográfico no que cada obxecto o acompaño dun poema, ademáis da ficha técnica correspondente porque, como dixen, os obxectos falan, e así procuro dotalos dunha fondura, dunha profundidade, de darlle unha vida que non é a simple mirada ávida do coleccionista, de quen acumula cousas e as converte nunha especie de tesouro, con cálculo de rendibilidade”. Na súa obra ten unha enorme importancia o que é o léxico, dende a novela Tempos serodios (1996), na que achega un caudal lexicográfico impresionante, aprézase unha especial atención ás palabras que vai utilizando, non só como ferramenta de expresión, tamén como vontade de exercer de arquiveiro de palabras, “mira, non pasa un día na miña vida, e se pasa síntome moi frustrado, en que non teña algunha recolleita dunha nova palabra desas que están en proceso de desaparición. Un dos xestos aos que me dedico, modestamente, é a facer enquisas, estou activo na captación de xente coa que camiñar, coa que encontrarme, manter conversas, pedirlle explicacións, porque cada palabra non está soa, ten unha frase darredor, é como unha cripta que cando entramos nela descóbrenos o mundo”. Chámalle xestos ás diferentes actividades que realiza, e no referido ás palabra non sinte tanto que faga arqueoloxía lingüística “senón ancestralidade, eu renazo en cada nova palabra que capturo, preciso atopar a cotío un novo vocabulario, aliméntanme esas palabras novas que atopo nas bocas de labregas e labregos. En cada unha hai unha conquista, un achádego, unha promesa de porvir, un elemento para o relanzamento da vida”. Fai súas as palabras de Uxío Novoneyra cando afirma que “o galego é unha lingua producida por un pobo en estado de desamparo puro...” sinte a soidade do mundo da labranza que se nos vai “si, como Novoneyra, eu traduzo iso en desamparo, de novo renace nese desamparo a capacidade de inventiva de lendas, de propostas, de utopías, que a resposta ás urxencias que se presentan sexa tan rica que nese desamparo podan xurdir moitas propostas novidosas”. O tradutor Tense dedicado dende o comezo das súas propostas, dos seus xestos, á tradución fundamentalmente dos autores de filosofía e pensamento, tamén poetas, que máis lle interesan, Alain Badiou, Claude Royet-Jornoud, Fançoise Regnault, James Sacré, poetas irlandeses... como resposta á necesidade de divulgar entre nós as habilidades desas autorías, entendo eu... “non, foi mais ben pola interpelación dalgún amigo que consideraba que eu tiña esa responsabilidade de dar a coñecer iso do que eu lles falaba, nomeadamente Xulio Calviño, que me ten empurrado moito na opción de tradutor; sendo así, non naceu en min, foi mais ben algo externo que fixen con agrado por sentirme tan próximo de autores cos que tiña moita facilidade para achegarme e tirar fóra todas as miñas dúbidas, o que ao cabo me daba confianza e certa seguridade de facer un traballo axeitado, non me atrevería a facer traducións en frío, en baleiro, de autorías coas que non teño afinidade”. Podería semellar que é a súa unha obra tan ampla como dispersa, diversa e sen conexión, que salta de temáticas e ocupacións sen un criterio común, nada máis afastado da realidade, é plenamente consciente de cal é a súa dedicación multiforme “entendo o que dis, mais non, eu necesito ir variando a vida, as temáticas e os enfoques e mesmo os estilos, mais gardando sempre unha especie de acento, digamos que basicamente o que eu fago garda un ruído de fondo poético. O meu rexistro preferido é precisamente esa tonalidade poética que pretendo en cada unha das miñas obras, en cada xeito que eu fago”. BIBLIOGRAFÍA Poesía Cinsa do vento. Libro da Ribeira Sacra (Noitarenga, 1996). Pois (Noitarenga, 1998). As chairas da letra (Noitarenga, 1998). 219. Emilio Araúxo. (Centro Internacional de Poesie, Marseille, 2013). Seica si (Chan da Pólvora, 2017) Narrativa Tempos serodios (Edicións do Cumio, 1996). A roupa gastabámola escura (Toxosoutos, 2015). Ceo cerca da terra (cara a Requeixo de Queixa) (Toxosoutos, 2019). As cores do Ucedo, en Os Eidos de Uxío Novoneyra (Biblioteca de Mesopotamia, 2019). Ensaio/Etnografía/Fotografía Corga toda cribada. Con Isolina Pumar.(Amastra-N-Gallar, 2011). Áranse agora e namáis. Con Isolina Pumar .(Amastra-N-Gallar, 2011). As ferramentas pesan máis nos brazos. Con Isolina Pumar. (Amastra-N-Gallar, 2011). Agora están ermos. Viaxe a Aguil con Isolina Pumar. .(Amastra-N-Gallar, 2011). Recordos do entroido (do río do esquecemento). (Toxosoutos 2011). O filósofo do arado (Varela Buxán). (Toxosoutos 2011). Sombra respirada dunha reliquia (barquilleiros). (Amastra-N-Gallar, 2012). Do lado dos ollos. Arredor da poesía, entrevistas con 79 poetas do mundo (Edicións do Cumio, 2002). Boazo. Pincelo. Donramiro... (Amastra-N-Gallar, 2007). Balbina (Toxosoutos, 2015). Na costa de Donramiro. Con Xosé Carlos García Vázquez (Amastra-N-Gallar, 2015). Libremente (Felos sempre serra) (Toxosoutos, 2015). Chaviou naquela idea. (Con Isolina Pumar). .(Amastra-N-Gallar, 2015). A roupa gastabámola escura (Toxosoutos, 2015). A res vai arriada (Toxosoutos, 2016). Pzopoema Zamarrada Peliqueiros (Toxosoutos, 2016). Avía que aí vén o sol (Toxosoutos, 2016). Chancras (Toxosoutos, 2017). Mil tempios. No inmemorial. Na labranza (Toxosoutos, 2017). No retrato dos alustros. (O entroido na Ribeira de Caldelas...). (Toxosoutos, 2018). Mal mor (Axóuxere, 2018). As sete caras da pedr . (Toxosoutos, 2018). Ons. Ondas do mar riso. (Toxosoutos, 2018). Na noite dos nomes (Felos) (Amastra-N-Gallar, 2018). Eu nacín no Castro (Luís Amaro Freire). ..(Amastra-N-Gallar, 2019). Ceo cerca da terra. Cara a Requeixo da Queixa. (Toxosoutos, 2019). Lameiras longas (Toxosoutos, 2019). Unha luz que ía polo camiño. O farol. (Amastra-N-Gallar, 2020). Xúntase toda a terra (O Entroido en Barcia e Vilaverde) (Toxosoutos, 2020). Na neve do lobo da xente (Chaguazoso) (Toxosoutos, 2020). Camiñando. Pepín Alemany (Amastra-N-Gallar, 2021). Canda as mázcaras (A Xironda) (Toxosoutos, 2022). Había boa vontade e repartíase. O señor Afranio. (Toxosoutos, 2022). Un resplandor de lúa. A ola. (Toxosoutos, 2023) Nunha brancura da cella. Ancares (Toxosoutos, 2023) Outro nome da vida. Zobra. (Toxosoutos, 2023) Tradutor Rapsodia polo teatro: breve tratado filosófico, de Alain Badiou. En colaboración con Luis Martul. (Sotelo Blanco, 1994). Tamén a tradución en español: Rapsodia por el teatro: breve tratado filosófico. (Ed. Ágora, 1993). Arredor da cuestión nacional, de Alain Badiou. En colaboración con Luis Martul. (Noitarenga, 1995). A ética: ensaio sobra a conciencia do mal, de Alain Badiou. En colaboración con Luis Martul. (Noitarenga, 1995). Mundo contemporáneo e desexo de filosofía, de Alain Badiou. En colaboración con Luis Martul. (Noitarenga, 1995). Espectador e actor, de François Regnault. En colaboración con Luis Martul. (Noitarenga, 1995). ABNM: diálogo Alain Badiou-Natacha Michel, de Natacha Michel. En colaboración con Luis Martul. (Noitarenga, 1997). Samuel Beckett, o incansable desexo, de Alain Badiou. En colaboración con Luis Martul. (Noitarenga, 1997). Labrego coma (cinco veces), de James Sacré (Amastra-N-Gallar, 1999). As naturezas indivisibles, de Claude Royet-Journoud (Noitarenga, 2000). A poesía como condición da filosofía, de Alain Badiou (Amastra-N-Gallar, 2001). O deber inestético, de Alain Badiou Kardia de Claude Royet-Journoud (Amastra-N-Gallar, 2002). A idade dos poetas, de Alain Badiou (Amastra-N-Gallar, 2002) Poesía en Irlanda. (Amastra-N-Gallar, 2002) Entón, de Florence Pazzottu (Amastra-N-Gallar, 2003). Sobre o binario psicanálise-poesía, de Joseph Attié (Amastra-N-Gallar, 2003). Deica eiquí, con textos de Claude Royet-Journoud. (Amastra-N-Gallar, 2009). Dez teses sobre a ética, de Alain Badiou (Amastra-N-Gallar, 2009). Kardia de Claude Royet-Journoud (Amastra-N-Gallar, 2013).