As mil caras da solidariedade

Que o remate do Nadal non nos leve a esquecer a vindicación da solidariedade, necesaria en todos os tempos e tamén imprescindíbel na ditadura franquista. O golpe de Estado arrasou coa vida de moitas familias e obrigou a tecer redes de apoio coas persoas fuxidas, coas presas, coas criaturas orfas, coas familias que pasaban fame e ata cos corpos das que foran asasinadas. As necesidades eran moitas e a axuda adoptou miles de formas. O máis urxente era dar acubillo a quen podía perder a vida aínda que facelo supuña poñer en risco a propia. Consuelo Acuña e o seu irmán Ramón, Ángela Iglesias Rebollar e o seu home, José García Niebla, Josefa Barreiro, Pepa Becerra ou Evangelina Jaso son só algunhas das persoas asasinadas por dar agocho a quen fuxía da barbarie. Outras, como Emilia Pérez Pazos, acabaron presas. Axudara a sacar do país, a través do porto da Coruña varias partidas, mais cando a lancha Sisargas tiña que salvar o seu fillo Manuel, foi tiroteada. El pereceu e ela foi condenada a vinte anos. Tamén a pontevedresa Dolores López estivo no cárcere e foi sometida a malleiras tras ser atopados na súa casa pratos e vasos que empregaran os fuxidos aos que daba de comer, mentres que a súa veciña Florinda, a de Vidal, foi arrastrada dos pelos pola estrada de Salcedo e logo rapada pola mesma causa. Di o guerrilleiro Francisco Martínez, Quico, que sen mulleres non tería sido posíbel a existencia da guerrilla. Elas foron acubillo, fornecemento de alimento e roupa e alerta cando chegaban os gardas. Asubiaban, colgaban sabas, pechaban ou abrían ventás, facían saír fume polas chemineas para impedir que as cuadrillas da morte alcanzasen a xente do monte, fuxida primeiro, convertida en resistencia despois. A vilagarciá Pilar Fernández uniuse á cuadrilla de Rodrigo Berruete, el Gitano, cando esta foi sorprendida na súa casa. Faleceu no Entroido de 1937, nunha batida que custou catro vidas. Hai quen tivo máis sorte e atopou as mans solidarias de médicos como José Costas Lorenzo, que subía ao monte, coa súa pequena afillada Ángeles a lombos do cabalo como coartada, para curar as feridas e as enfermidades de cada topo. Comida e roupa limpa Ademais de a quen fuxira, a solidariedade alcanzou a quen rematara en prisión. As madriñas da illa de San Simón e do buque Upo Mendi son só un exemplo. Laváronlles a roupa, leváronlles comida, correspondencia, e Ernestina Otero, unha das máis lembradas, ata organizou en Redondela un concerto para o coro de presos malia a represión padecida pola súa familia e por ela mesma, depurada da Escola Normal de Pontevedra que o franquismo converteu en cela. Todos os cárceres tiñan madriñas, como Belarmina Ordóñez, que o foi en Rianxo Igual apoio prestaban en Figueirido Zulema, Elba e Isabel Boullosa, de Casa Riestra, ou Carmen Acuña, que tiña 11 anos a primeira vez que foi ao Lazareto levarlle comida ao seu curmán, Manolo Ruzo, e 16 cando fixo o mesmo cos presos daquel cárcere aberto xunto á taberna El Sol, que o seu pai rexentaba. E Bernardina Lino, coas súas fillas Teresa e Lola, cosía as bolsas coas que o seu home, Faustino Otero, trasladaba as roupas dos presos a casas das mulleres de Cesantes para que as devolvesen limpas. Todos os cárceres tiñan madriñas. Como Belarmina Ordóñez, que o foi en Rianxo. Pero tamén foi necesario quitarlles a fame ás familias. A carniceira Dolores Veiga, a Manuelona, é lembrada en Lérez por darlle anacos de bisté ou o primeiro leite da vaca que acababa de parir á rapazada famenta, malia que o seu propio pai, Andrés Veiga, formaba parte da temida Garda Cívica. Máis habitual foi que as persoas represaliadas tecesen lazos de solidariedade entre elas. Por iso, as irmás Aurora, María, Nieves e Nicereta Martínez, as Corseteiras, levaron con elas o fillo de Emma Mourón, para que non seguise crecendo tras as reixas do cárcere de Pontevedra. E o mesmo fixo Adela Velasco, presa por unha liorta de marisqueo, coa nena de Isaura Pazos, condenada xunto co resto das mulleres da súa familia e varias veciñas por agochar na Estrada o seu home, Higinio Carracedo. Onde chorar os mortos Mesmo os mortos precisaron do acubillo de mans solidarias como a de Elena Pereira, a filla de Ernestina, que amortallou os corpos sen vida de Telmo Bernárdez ou Paulo Novás, enterrado logo no panteón solidario de Josefina Arruti. E Edelmiro Dios, sepultado nunha foxa sen nome, puido ser exhumado pola súa nai, Josefa Vázquez, grazas a que unha rapaza descoñecida presenciou o seu enterramento e ás agochadas marcou o lugar exacto cunhas pedras e logo foillo contar á señora Pepa. Para que tivese o pequeno consolo de saber onde chorar o fillo.