A Galicia do século XV revisitada

Facer historia, investigala e particularmente transmitila, revela de seu as preocupacións de quen exerce o apaixonante, á vez que humilde (1), oficio de historiadora ou no seu caso de historiador. Nesta profesión, no seu desempeño, agroman as preocupacións e limitacións conceptuais e metodolóxicas de quen acomete a investigación. Mais tamén a terra e o tempo marcan as achegas ao proceso histórico. Fican na terra as pegadas das moreas de xentes que viviron no pasado, que de paseniño moldearon un espazo, compartindo vivencias que darían paso ao agromar dun sentimento de comunidade, de pertenza a unha terra de límites cambiantes segundo se van sucedendo as épocas... Experiencias humanas que, en cada tempo histórico, son conformadas polos intereses das elites intelectuais, relixiosas e políticas dominantes; e que, xa que logo, constitúen representacións construídas social e historicamente que non adoitan responder aos intereses do conxunto da poboación. Experiencias e inquedanzas que, por outra parte, alimentan un imaxinario que proxectou en feitos do pasado mitos que se resisten a perder o seu protagonismo explicativo. O desempeño do oficio da historia convértese nunha testemuña fiel das preocupacións dominantes no tempo en que se aborda a tarefa de estudar o acontecido. O encomiable, por tantas razóns, labor dos nosos historiadores románticos son unha boa mostra; e os exemplos podémolos repetir ata o máis inmediato presente. E iso moi a pesar das nobres intencións "de obxectividade científica" que guían o traballo de historiadoras e historiadores. Xa escribía Manuel Murguía en 1865, no tomo I da Historia de Galicia, que o movía o desexo de "buscar la verdad con el corazón ajeno a toda clase de prevenciones, presentarla desnuda de toda lisonja y sacar de ella la lección que encierre...". Unha visión "revisitada" do noso século XV, como a que se me pide aquí (2), ben podería dar fe da relevancia das sinxelas premisas anteriores. Os acontecementos dominantes nese século resultan ben acaídos á hora de fitar a súa realidade historiográfica fixándonos agora, polos motivos sinalados na nota anterior, na produción do último medio século. Cómpre abordarmos primeiramente cal era daquela o estado da cuestión e as interpretacións máis en uso acerca do século XV, o século por antonomasia das revoltas irmandiñas. Na historiografía do momento aínda resoan os ecos da Historia de Galicia de Benito Vicetto (1865-1873) que no seu tomo VI (1872), reeditado en Bos Aires en 1944 con prólogo de Luís Seoane, escribira a propósito da revolta irmandiña que estabamos diante da "epopeya más grande y admirable que registran en sus anales todos los antiguos reinos de la antigua Iberia". Á reivindicación dun feito singular da nosa historia por parte dun emocionado Vicetto engádese, nunhas moi breves referencias, o interese espertado despois no seo das Irmandades da Fala e a progresiva asunción dun feito senlleiro para o pensamento galeguista e para o nacionalismo. Unha proba manifesta ofrécenola o belísimo poema que Ramón Cabanillas dedica a un destacado persoeiro da época como foi o mariscal Pardo de Cela, unxido polo poeta cambadés de "novo Cristo galego". O apoio documental á reivindicación da epopea galega fora collendo forma á par que moitos esforzos se centraban na pescuda e catalogación de valiosas fontes documentais, nun momento ademais en que agroman as coleccións diplomáticas, relativas a distintas épocas e períodos como é ben coñecido. As investigacións en arquivos teñen un expoñente sobranceiro en Antonio López Ferreiro, cóengo na igrexa compostelá e arquiveiro bibliotecario, que, sobre o tema que agora nos ocupa, publica Galicia en el último tercio del siglo XV (1883-85, reeditado en 1968) (3). Salustiano Portela Pazos, cóengo e deán da basílica compostelá, aborda o tema na súa recepción no Seminario de Estudos Galegos en 1926 co seu amplo e documentado traballo Las hermandades Gallegas. O xornal El Eco de Santiago (30/04/ 1926) encomia "un trabajo muy bien documentado, con considerable número de datos hasta ahora inéditos", constituídos en gran parte pola documentación do preito Tabera-Fonseca (4). Tamén de 1926 é o libro La guerra hermandina. Siglo XV do arquiveiro José Couselo Bouzas quen así mesmo fai uso dabondo do citado preito que enfrontou os prelados (Tabera contra os dous Fonseca que o precederan) na mitra compostelá. Inestabilidade social Tema recorrente nestes traballos, e que fica ben documentado, é o referido ao clima de inestabilidade social que recorre boa parte do século XV, provocado polos enfrontamentos entre a nobreza galega e os abusos contra os vasalos, labregos e artesáns de toda condición. Coinciden os distintos autores en sinalar a nobreza como directamente responsable da fractura endémica da orde social fronte ao carácter protector que o pobo reserva á figura do rei. A depredación de grupos armados é unha constante, aquecida tamén pola teima dos señores laicos por apropiarse ou exercer o seu control sobre as posesións de mosteiros e catedrais. Saliéntase así unha persistente inestabilidade entre a clase nobiliaria e entre estratos da mesma (5). Documentan os traballos citados en que medida foi esta situación tan crítica a que propiciou o nacemento da Hermandad en Galicia, seguindo o modelo da "Universidad de la Santa Hermandad de los regnos" que está xa configurada en Castela en 1464 que derivaba, e coexistiría tamén, cunha activa tradición labrega e "concejil" de resistencia antiseñorial canalizada a través de "hermandades" (6). Sábese ben a función estratéxica que a monarquía de Enrique IV asigna a esta institución no clima de guerra civil que sacode boa parte do seu reinado. Enténdese como un recurso de guerra e nomeadamente como un medio para controlar territorios diante da proliferación dos desmáns señoriais. É con este monarca, e desde 1466, cando se configura a complexa actividade hermandina e se procede a regulamentala para o conxunto do reino. Preséntase a Hermandad, ao tempo, como recipiendaria de iniciativas de defensa "popular" contra os abusos dos poderosos e de maneira moi especial como un instrumento facilitador do exercicio do poder do rei (7). Nesta dialéctica hai que situar o inicial apoio de Enrique IV á Irmandade galega, no que se insire o seu apoio ao derrubamento das fortalezas, e tamén a posterior retirada do respaldo real ata chegar a súa persecución e condena. A actitude inicial do monarca, como se repite no preito Tabera-Fonseca, deu pulo a un movemento xestado desde os concellos principalmente, favoreceu a súa acción mobilizadora e contribuíu a dotalo de unidade. Coas súas luces e sombras, a produción historiográfica realizada ata mediados dos anos setenta do pasado século XX (8) permitía unha notable achega á conflitividade social que se vivía en Galicia e ás circunstancias en que se desenvolveu a guerra contra os señores das fortalezas entre 1467 e 1469. Coñecíanse as circunstancias da derrota irmandiña e a represión subseguinte. E o cambio de signo que supuxo tamén para Galicia a elevación ao trono de Isabel e Fernando, no que se prestaba especial atención aos enfrontamentos entre unha parte significativa da nobreza galega e a nova monarquía, que rematarían no sometemento da primeira. A divulgación destes feitos propiciou que en ensaios de diversa índole se teimara en que na derrota irmandiña e na posterior acción represiva dos Reis Católicos radicaba a perenne postergación de Galicia e mesmo o "atraso galego". Renovación historiográfica Mentres, no eido máis propiamente académico, asístese a unha importante renovación historiográfica. Estábase a dar un notable impulso aos estudos que centraban o seu interese na investigación de todo o relacionado coa terra, como o medio de produción máis importante, e ás xentes "do común". Buscábase superar o marco que identificara por tanto tempo sociedade feudal con institucións feudovasaláticas. Neste novo contexto adquiría especial protagonismo a sociedade rural (identificada totalmente nesa época co mundo agrario). Os aires de renovación nos estudos medievais auspiciados na universidade galega por profesores como J. A. García de Cortázar, polo coñecemento da obra de autores franceses, como G. Duby (por limitar a referencia ao máis significativo), e anglosaxóns nunha medida menor ( J.Z. Titow; R. Hilton) estaban a dar os seus froitos en teses de licenciatura e doutoramento realizadas por E. Portela, MªC. Pallares, F. López Alsina; D. Mariño Veiras..., sustentadas na inmersión na, daquela non dabondo coñecida (9), inmensa riqueza documental de Galicia. O conxunto do mundo baixomedieval galego empezaba a ser mellor coñecido: os seus períodos de expansión e crise, as transformacións na paisaxe e no poboamento, a organización da produción e o seu control pola autoridade señorial (xa fose civil ou eclesiástica), as vicisitudes do desenvolvemento urbano, a entidade da renda feudal... sen esquecer a diversidade e complexidade que reina entre os xenericamente denominados señores, e no "mundo campesino" (10). Se, polos motivos sinalados antes, debo determe agora na miña investigación sobre o século XV (11), é obrigada a referencia ás preocupacións conceptuais e metodolóxicas que recorren a investigación. Como se salienta nas primeiras páxinas, a metodoloxía empregada, baseada nos presupostos do materialismo histórico, perseguía desentrañar e caracterizar a formación social galega, cuxo modo de produción dominante era o feudal, pasando a un segundo plano as relacións feudovasaláticas, en liña con autores como J. Valdeón ou B. Clavero que teimaban en que a permanencia dunhas relacións de produción basicamente iguais no seu armazón interno (o que non exclúe variacións no tempo) xustifica a utilización do concepto, incluso unha vez desaparecidas aquelas institucións feudais (pero non así a renda feudal). Nesta andaina de fixar os trazos definitorios da formación social galega baixomedieval, que nun esforzo de síntese se fixaron en dez lonxe de calquera determinismo economicista, foi preciso transcribir e analizar máis de catro mil documentos. Cómpre salientar que fronte aos modelos dominantes no medievalismo, a documentación galega estaba a revelar a centralidade da explotación familiar (maioritariamente en réxime de tenencia foral) na xeración da renda de todo o sistema. A hexemonía da pequena explotación campesiña (xa non totalmente identificada co casal, enfrontado coa ameaza constante da súa fragmentación) é incuestionable. E pese aos silencios e ás resistencias a admitir un feito desta dimensión, que contaba co respaldo dunha inxente documentación, constituíuse tal hexemonía no trazo máis característico do sistema -e nun feito de especial relevancia na historia da configuración e permanencia da explotación familiar-, como asemade sería salientado no traballo que sobre Normandía publica Guy Bois tamén no ano 1976, ou como máis tarde (1982) fará A. Furió para o caso do País Valenciano. Galicia asiste nos séculos finais da idade media a un conxunto de importantes transformacións estruturais que, sen afectar á permanencia da sociedade feudal, permítenos unha mellor comprensión da dinámica do cambio histórico. Nesta tarefa resulta obrigado coñecer a evolución da división do traballo e a organización da produción así como das formas de xeración e extracción do excedente o que, a súa vez, facilita detectarmos o papel dos factores político-institucionais na medida en que estes se van revelando como o elemento articulador tanto das fracturas sociais como das novas integracións políticas e económicas e da aparición de novas formas de poder na sociedade galega. Os traballos do século XV Nos últimos cincuenta anos multiplicáronse os traballos do S.XV. A modo de exemplo limítome aos seguintes: Ás aportacións de Isabel Beceiro, Anselmo López Carreira, Carlos Barros... sobre os Irmandiños, súmanse as de Luz Prieto sobre as mulleres no preito Tabera-Fonseca e a de Isabel del Val e colaboradoras sobre "Las mujeres en la historia de la conflictividad social bajomedieval. La rebelión hermandiña". Publicáronse importantes fontes documentais por E. Cal Pardo, Alexandra Cabana, X.M. Sánchez, Paula Bouzas; e acometéronse traballos sobre o mundo urbano de Ourense (A. L. Carreira), Pontevedra (X. Armas), Ribadavia e a súa comarca (C. Deaño), A Coruña (J.M. Sánchez Chouza)... Traballos (12) que permiten novas achegas ao século XV podéndose refugar afirmacións sobre a dificultade de subtraerse a argumentarios non amparados en precisas fontes históricas pero que gozan de ampla aceptación, non só no eido non académico. 1 Na medida en que axiña obriga a enfrontar as limitacións do coñecemento propio. 2 Lembremos que o termo "revisitar" (anglicismo incorporado non hai moito á lingua galega ao igual que ao castelán) é de uso frecuente na actualidade para nos referir ao feito de repasarmos ou revisarmos un tema, un problema ou unha situación... desde unha nova perspectiva. E tal foi mesmamente a invitación que se me fixo polos editores: "revisitar" a miña investigación sobre o século XV contida no libro de 1976 Señores y campesinos en Galicia. Siglos XIV-XVI. 3 Similar temática repite na súa novela histórica en galego O Castelo de Pambre, de 1895. Na súa obra de carácter histórico documental atópanse mais estudos acerca do século XV. 4 Fonte poderíase dicir primixenia para o coñecemento do derribo das fortalezas da mitra compostelá por parte dos irmandiños. As probanzas do preito Tabera-Fonseca teñen lugar nos anos 1525-1526. En 1984 o medievalista Ángel Rodríguez González transcribe toda a documentación do preito e a publica co título de Las fortalezas de la Mitra Compostelana y los irmandiños. Pleito Tabera-Fonseca. 5 O que se considera herdo do encumbramento anterior (a partir de 1369) da nova nobreza trastamarista fronte aos señores da ancestral nobreza galega. A inestabilidade política na monarquía castelá non ten acougo no período seguinte, vivíndose momentos especialmente críticos na latente guerra civil que enfronta a Enrique IV primeiro co seu irmán Alfonso, que non vai rematar ata a subida ao trono da tamén súa irmá Isabel La Católica. 6 As Cortes de 1451 afirman diante do Rei que en "algunas çibdades e villas e logares de vuestros rengos se han fecho e fazen hermandades para rresponder los vnos a los otros e restituir los dichos dannos e robos e tomas e muertes". 7 Como así o seguirá sendo sufrindo importantes alteracións. A raíña Isabel hase valer despois desta institución, se ben promulgando antes un novo "ordenamiento", en 1475, que acomodaba a Hermandad aos intereses dunha raíña necesitada de afirmar a súa autoridade fronte aos elementos hostís da nobreza, principalmente. 8 No que compre facer mención da novela histórica que publica Xoán Bernárdez Vilar en 1976 co título de Un home de Vilameán. 9 É obrigada a referencia ao labor de paleógrafos de dentro e de fóra da academia como M. Lucas Alvárez ou X. Ferro Couselo, E, Duro Peña, entre outros destacados. 10 No que se asiste a un afianzamento das redes de parentesco a nivel popular, reflectidas con precisión na documentación, así como como no nobiliario (a partir principalmente da constitución dos morgados ao redor de 1399). 11 Se ben arranca no século XIV e ten prolongación en todo o XVI. 12 Aos que cabería sumar o desenvolvemento na docencia universitaria de cursos regulamentados de Historia de Galicia (o primeiro iniciouse na Facultade compostelá de Economía en 1976).