Unha árbore para todo

Os sistemas agroforestais (SAF) son formas tradicionais de xestión do territorio que levan miles de anos funcionando na nosa contorna, e que na actualidade están a chamar a atención por permitir a mellora da produción por unidade de superficie, ao tempo que favorecen a biodiversidade e a estabilidade dos sistemas ante o cambio climático. Estes sistemas integran prácticas nas que se combina un compoñente leñoso (árbore ou arbusto) con outro agrícola. As prácticas agroforestais son formas recoñecidas internacionalmente de xestión sostible da terra, amplamente utilizadas nos países en vías de desenvolvemento onde a compra de fertilizantes, herbicidas e pesticidas é moi limitada e onde a xestión das terras agrícolas debe basearse no coñecemento da terra, o medio, as súas interaccións e os seus. Un claro exemplo deste coñecemento é o aproveitamento de árbores ou arbustos leguminosos como a Leucaena leucocephala en África ou o toxo en Galicia, que é capaz de aportar nitróxeno ao solo e conseguir así boas colleitas de herba ou cereais sen aportar fertilizantes nitróxenos. Amortecedora da seca O freixo é capaz de extraer auga das zonas profundas do solo e poñela a disposición dos cultivos e pasto A presenza do compoñente leñoso, árbore ou arbusto nun sistema agrícola proporciona resiliencia aos sistemas establecidos en diferentes condicións edafoclimáticas. Nas zonas onde a perda de solo cultivable é un problema, a árbore non só evita a erosión hídrica e eólica favorecendo a infiltración da auga e proporcionando cuberta vexetal, senón que tamén xera solo ou, mediante o aproveitamento dos seus restos, compost. É unha práctica que aínda se dá nalgunhas zonas de Galicia, onde os agricultores recollen as follas de castiñeiro para facer compost de elevada calidade. Ademais, son capaces de actuar como verdadeiras bombas de nutrientes e auga. É o caso do freixo, capaz de extraer auga das zonas profundas do solo e poñela a disposición dos cultivos e pasto nas capas mais superficiais do solo. Modifican o microclima proporcionando un claro papel amortecedor contra os extremos térmicos, e iso permite protexer os cultivos das ondas de calor cada vez máis recorrentes. Exemplos claros deste efecto xa se observaron en Francia, onde as temperaturas superiores aos 35ºC limitaron a produción de grans no trigo. A árbore tamén actúa de xeito beneficioso nalgunhas condicións, proporcionando temperaturas máis baixas na estación seca, aumentando a humidade e mesmo xerando orballo, o que a converte nunha ferramenta de enorme utilidade contra o cambio climático naquelas zonas onde a seca está a empeorar. Estes aspectos son especialmente relevantes en zonas con forte vento, xa que evitan o seu intenso efecto de secado. A posición das árbores en sebes debe ser perpendicular á dirección do vento para evitar o seu efecto de seca. Aínda que en zonas con elevado risco de enfermidades transmitidas polo vento, a dirección destas sebes debería ser paralela, para evitar así a expansión destas doenzas. Ademais, proporcionan ao propietario ou xestor do territorio madeira para facer valos, abastece de leña favorecendo a bioeconomía, abastecen de alimento ao home ou ao gando e xeran benestar grazas á súa sombra. De feito un estudo desenvolvido en Galicia con Agaca (Asociación Galega de Cooperativas Agroalimentarias), atopou que preto dun 83,3% e un 43,2% das granxas de leite que empregan o pastoreo como forma de xestión nas zonas de interior conviven co compoñente leñoso, e destas, preto dun 70% obteñen leña para cubrir as necesidades enerxéticas. Por iso a expresión "unha árbore para todo" no ámbito agrícola cobra cada vez máis sentido. Bioeconomía A importancia da árbore céntrase tamén na maior produción de biomasa por unidade de superficie ao combinar os dous usos. Isto cuantificase co RET ou relación de territorio equivalente. O RET é unha estimación da superficie necesaria para producir o mesmo nun escenario agroforestal que en superficies independentes. Un RET de 1,2 significa que unha hectárea de terreo agroforestal produce o mesmo que 1,2 hectáreas cando se cultivan de xeito independente os cultivos arbóreos para a produción de froitas ou madeira e as herbáceas. O rango de RET na zona temperada está entre 1,2 e 1,8, o que implica que nalgunhas zonas pode duplicarse a produtividade de biomasa. Esta produción de biomasa faise esencial como recurso renovable para a produción de distintos bens a través da bioeconomía, asociada por exemplo á industria téxtil, do papel, da cosmética, da alimentación (cando se trata dunha árbore froiteira), dos fertilizantes. É importante, polo tanto, establecer mecanismos de ambiente de negocio e modelos de negocio que permitan incrementar o uso desta biomasa de xeito colectivo que beneficie ao propietario agrícola e xere postos de traballo relacionados co sector terciario tal é como promoverá o novo proxecto europeo AF4EU en Europa que lidera a USC.