Tímpanos medievais da Galiza: Santiago de Requeixo

O tímpano de Santiago de Requeixo (Chantada) está ben próximo a Monte Faro, apenas tres km en liña recta. O propio xograr Xoán de Requeixo, nado na parroquia, deixounos constancia desta proximidade nas súas cantigas de amigo de finais do século XIII. O poeta lémbranos o costume de levar a Virxe desde a igrexa de Santiago, onde se garda o resto do ano. Hoxe en día, na ermida está todo o ano a imaxe mariana vella, mentres a nova sobe en romaxe cada 8 de setembro. A igrexa e a ermida están aliñadas co lunasticio maior (o momento de maior declinación da Lúa), fenómeno que acontece case cada 20 anos… Menos tarda en vir un Xacobeo! No interior da parroquia de Requeixo, que facía parte da Terra do Asma, érguese unha igrexa de orixes románicas apenas recoñecíbeis, pois boa parte da fábrica é do século XVIII. Pertencían estas terras á freguesía de Santiago de Vilaxuste, da que Requeixo era un pequeno núcleo habitado, e dependía en tempos do mosteiro de Oseira. Localízase a igrexa na aba do monte Faro, con nave única e ábsida semicircular. As similitudes coa decoración de Santa María de Ferreira de Pantón e San Salvador de Asma permiten datar a súa construción a finais do século XII, ao redor de 1190. No muro meridional xuntouse unha sacristía en 1780, e a ela foi parar o tímpano semicircular que tería sido fachada principal do templo. A decoración da cabeceira é semellante á da igrexa de Santiago de Lousada (Carballedo), polo que autores como Yzquierdo Perrín pensan que debeu ser o mesmo autor o de ambas obras. A igrexa e a ermida están aliñadas co lunasticio maior, o momento de maior declinación da Lúa, fenómeno que acontece case cada 20 anos… Porén, en Requeixo hai outro autor, o do tímpano occidental orixinal, que ten unha técnica ben máis ruda, un segundo canteiro que tería rematado a igrexa. E hoxe conservamos ese tímpano baixo nove perpiaños prominentes de arco oxival, cun aparello que engarza co antigo tímpano románico. O que debeu ser tímpano occidental da primitiva basílica ofrece unha temática que invita á elucubración: tres figuras esquemáticas ergueitas en altorrelevo sobre unha peza de granito, de distinto tamaño cadansúa, compoñen un grupo que dá lugar a diversas interpretacións. Están ben adaptadas a un marco semicircular a xeito de arcosolio. Unha interpretación inclinaríase por considerar que as tres figuras humanas, de facianas ovaladas e redondeada –esta última correspondente ao personaxe que está á dereita do principal na representación, tal e como o podemos ollar os espectadores– representan a Santiago peregrino e os seus discípulos Atanasio e Teodoro. As tres figuras son desproporcionadas, con cabezas enormes, entroncadas en corpos cilíndricos que descansan sobre pés arraigados no antigo lintel do tímpano; portan túnicas lisas, con escasas pregas a xeito de incisión, que lles caen por debaixo dos xeonllos, á altura do nocello. Atanasio e Teodoro eran discípulos de Santiago o Maior. Segundo a tradición, acompañaron o corpo decapitado do apóstolo desde Xerusalén e permaneceron en Compostela como custodios del. Aparecen citados no libro III do Códice Calixtino, e de seguro que foron martirizados, se ben descoñecemos onde. É por iso que no Barroco será reproducido este triángulo de personaxes sempre en compañía, tal e como aparecen sobre a Porta Santa da catedral de Compostela. É unha tríade indivisible, cal trindade menor. No tímpano de Requeixo, o apóstolo Santiago, maior en estatura e importancia, preséntase en perspectiva xerárquica; estende o seu brazo dereito en actitude de beizón, e mantén a man esquerda sobre o peito. Os discípulos, nos laterais, amosan as mans entrecruzadas -o da esquerda de Santiago- ou sobre o ventre -o da dereita do apóstolo. Todos tres teñen unhas mans inmensas. O tímpano lembra a figuración do de San Paio de Muradelle, tamén en Chantada, aínda que naquela igrexa o autor se esforzase máis en pregar as túnicas dos personaxes, quizais buscando máis naturalismo. As dúas igrexas están ben próximas ao traxecto do Camiño de Inverno que os peregrinos escollían, por recollido, no tempo frío das nevaradas. Aos peregrinos ben lles sería, pecadentos, instruírse na devoción do santo que ían honrar ao final do Camiño, lembrar a historia de Teodomiro, aquel bispo de Iria Flavia que, segundo a lenda, atopara os sartegos de Santiago, Atanasio e Teodoro sinalados polas luces estrañas que llo indicaban desde o ceo. En base a ese achado naceu o máis concorrido camiño de peregrinación que Europa teña coñecido desde a Idade Media. No Camiño de Inverno podemos atopar, seguindo a Aida Menéndez, múltiples representacións iconográficas de Santiago. Aparece como apóstolo, con toga e rolo en Sto. Estebo de Ribas de Miño (Saviñao). Como cabaleiro en Castroncelos (Pobra de Brollón). Ataviado como peregrino, con chapeu e vieira en Gundivós (Sober). A ausencia destes símbolos invítannos a crer que os personaxes do tímpano puidesen non ser o apóstolo e os seus fieis discípulos. De feito, Begoña González Aguiar non se atreve a apostar por esta hipótese nun estudo recente, publicado en 2018. Os trazos que definen os seus ollos, amendoados e saltóns, os seus narices triangulares, as súas mans de dedos bastos e grosos, son estilisticamente primixenios, antigos Outra interpretación, se seguimos a M.A. Castiñeiras, relacionaríase cos ritos de consagración dun templo en zona rural, que obrigaban á presenza do bispo na consagración das novas igrexas. Santa Mariña das Fragas, en Campo Lameiro, presenta unha preciosa mostra destes rituais. No seu tímpano figura un bispo con mitra e báculo facendo a beizón, flanqueado por dous sacerdotes que levan, respectivamente, unha cruz litúrxica e un libro sagrado. Certo que en Requeixo e Muradelle non hai mitras nin se distinguen hisopos. Non hai obxectos litúrxicos que nos fagan pensar nunha escena semellante. Porén esta interpretación ten sentido se pensamos que, dado que a escena sería facilmente identificábel para a xente da época, foi presentada cunha figuración esquemática e reducida. Debemos ter en conta a insistencia das disposicións eclesiásticas destes anos con respecto do ritual de consagración. Xa no artigo anterior, tratando de San Xoán da Cova, aludimos á cuestión das igrexas privadas en Galiza: a presenza obrigada do bispo servía como medio de asegurar a preparación doutrinaria do clero, mais tamén a súa obediencia ás autoridades eclesiásticas. Aínda cabe outra interpretación seguindo esta mesma liña. O tímpano podería facer referencia ao acto de beizón final da misa de consagración. Coa beizón final indícase a porta como camiño de saída, e que mellor ca a porta principal, a occidental, para sinalar isto. En sustento de tal interpretación non está de máis traer ao caso un documento de 1238 que dá fe de como dona Ximena Odoáriz doa a Santa María de Oseira a igrexa de Santiago de Requeixo, e dez anos despois outra dona e o seu fillo venden tamén a Oseira un casal situado no lugar. Desde o punto de vista artístico as figuras do tímpano de Requeixo son dignas de saír dun cofre sumerio, xa que os trazos que definen os seus ollos, amendoados e saltóns, os seus narices triangulares, as súas mans de dedos bastos e grosos, son estilisticamente primixenios, antigos. Son hieráticas e frontais. Carecen de toda vontade naturalista, probablemente polos febles coñecementos escultóricos do seu mestre anónimo; ou ben porque o que se pretende é simplemente representar unha idea, esencial, sen perderse nos detalles. Mais de seguro que o artista que as esculpiu non coñecía a escultura sumeria; ao sumo, podería ter visto como canteiro o frontal de San Martiño de Mondoñedo, unha igrexa que tería subministrado influenzas de estilo antes e ao tempo que se tería expandido a pegada compostelá polo rural galego. O relixioso e o profano Aigrexa de Requeixo ten unha ben interesante cabeceira integramente románica. Nesa cabeceira, traballou alguén de maior formación artística, que desenvolveu un programa arquitectónico e decorativo moi rico. Desprégase na ábsida semicircular, onde conviven columnas esveltas, capiteis e canzorros con motivos vexetais, zoomórficos e antropomórficos. Cuadrúpedes, escenas libidinosas e circenses mestúranse, evocando a influencia da igrexa do mosteiro de Ferreira de Pantón. Tamén digna de admiración é a fiestra central da ábsida, rematada por unha arquivolta peraltada e decorada con billetes; sostense sobre dúas columniñas monolíticas, de aire clásico e coroadas por capiteis con motivos de aves afrontadas e unha aguia. Outros elementos románicos atópanse distribuídos polos muros, mais ben sabemos que estes foron reedificados en tempos do Barroco tardío. Nos muros interiores da ábsida do templo e na semicúpula que o cerra atopamos un conxunto de pinturas murais aínda pendentes de restauración. Por comparanza coas espléndidas pinturas de Santa María de Nogueira, outra parroquia do concello de Chantada, dátanse tamén no XVI. As escenas da Xénese que exhiben (a Creación e a tentación de Adán, a expulsión do Paraíso, etc), insisten na representación do corpo humano espido. Tanto os trazos das figuras como as paisaxes en que se sitúan remiten á pintura renacentista e manierista italiana. Tamén digna de admiración é a fiestra central da ábsida, rematada por unha arquivolta peraltada e decorada con billetes A humidade destas terras centrais de Galiza é cruel coas pinturas ao fresco. Tapadas durante séculos por capas de cal que miraban de loitar contra pestes ou pandemias recorrentes, cada vez que se descobren corren severo risco de deterioro. As autoridades decidirán, a saber con que criterio, en que igrexas se inviste para conservar e cales outras quedan expostas á intemperie. O relixioso e o profano conviven neste territorio polo que algún peregrino se aventuraría. De seguro que a mediados do século XIII puideron coincidir con Xoan de Requeixo subindo á ermida do Faro, que tomaba a romaría como escusa para ver á súa amiga; algún daqueles iría pensando na muller que ensina o seu sexo no canzorro da ábsida, ou pensaría só en chegar a Compostela?