Cousas

En 1926 Castelao compila para a editorial e imprenta Lar, vinculada coas Irmandades da Fala, o volume de relatos, Cousas, Primeiro libro, que ía publicando desde 1919 en diferentes xornais e revistas: A Nosa Terra, Nós, Terra, Galicia (de Vigo), Céltiga e El Pueblo Gallego; a obra ía precedida dun texto novo, un prólogo, “A carón da natureza”. En 1929 á editorial Nós destínanse as narracións coas súas respectivas ilustracións, que van configurar Cousas. Segundo libro; en 1934, a mesma editorial, publica unha edición que reúne os relatos dos dous volumes. Foi o profesor Carvalho Calero quen definiu “cousas” como unidade narrativa completa en si mesma, cun carácter épico-lírico que se estende a toda a obra narrativa de Castelao. Deste xeito falando en “cousas” como un xénero narrativo, a fórmula “retrincos” pode entenderse como unha suma ou secuencia de “cousas”, mentres que en obras como Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete ou Os dous de sempre, prodúcese “a multiplicación ou xustaposición” da fórmula “cousas”. En Cousas opera a simbiose da descrición de carácter épico-lírico co deseño, un equilibrio entre pintura e literatura. En relación con Cousas da vida, as estampas que o autor publicou en 1924 nas portadas de Galicia. Diario de Vigo e a partir de 1925 no Faro de Vigo, nesta suma de debuxo e lenda, predomina o primeiro, como sinalou Otero Pedrayo, “as verbas ao pé, realzan o que a figuración testemuñou”, mentres que en Cousas o texto asume “a razón necesaria da obra plástica”, en que o debuxo ten tanta forza que “turra” da nosa atención como lectoras e lectores. Por iso cando lean a “cousa” do profundador, “era un barbeiro de sábado”, confirmarán, como deixou dito Otero, que ao repararmos na ilustración temos consciencia de que este home, non é un “rapabarbas” calquera, é un pensador, que só podía ter esa cara. E conclúe o autor de Arredor de si, en que “a realidade figurativa é un testemuño, o testemuño da realidade literaria”. Por iso cando lean estas “Cousas”, reparen na profunda simbiose, lean no retrato e pinten no narrado. Non é “cousa” do un sen o outro. Manuel Rei Romeu ve neses debuxos con pé a xénese de Cousas, desde ese pé vai ampliando o texto para expresar os sentimentos que non se poden por medio da pintura. Isto explícao moi ben o Castelao pintor no texto “A carón da natureza”, prólogo de Cousas; unha narración que formaba parte da conferencia Arte e galeguismo (1919), coa que explicaba as súas exposicións. É así como temos que comprender esa oración, “pero na paisaxe hai máis”, coa que se nos cativa desde ese estar “A carón da natureza”, a razón, pola que o seu autor desexou ser “un ventureiro das letras”. As “cousas” son unha ampliación da escrita en referencia ás “Cousas da vida”, fronte aos “retrincos”, relato breve ou “cousa” desenvolvida, aparentemente sen pintura, sen ilustración, que se publican con ese nome Retrincos (editorial Nós, 1934). No limiar da obra o autor destes relatos “autobiográficos”, sinala que cada vez que dá “un mergullo” na súa vida de “debuxante” apaña “retrincos desleixados que non tiveron realización plástica” e que aproveita, cando cadra, para os seus “soaces literarios”. Foi Blanco Amor quen sinalou nestes contos “a fondura do trazo” e os “contrastes da auga forte”. O equilibrio entre pintura e escritura Na obra de Castelao, o escritor cohabita co seu irmán siamés, o pintor. En Cousas atopamos ese magnífico equilibrio entre os dous. A técnica estilística baséase na brevidade, non hai adornos formais, nada sobra e nada falta. Esta técnica da fugacidade plasmada, do apunte breve e completo, ten unha finalidade: a comprensión doada, a sinxeleza e a percepción pronta do exposto, presente en toda a súa obra, debuxo e literatura, en que destaca a precisión e a autenticidade, encarnadas nunha linguaxe concisa, directa, como o trazo dun lapis. En Cousas achamos tamén o diálogo constante entre a cultura popular e a renovación artística a través do expresionismo ou do realismo simbólico, o que dá lugar a unha revivificación do propio, na vangarda de vivificar a tradición. “Reparade nos cruceiros e descubriredes moitos tesouros”, lemos. Ou reparade nas historias que pode gardar a ponte vella que xa non rexe, o pasado, pousando nesa paisaxe en que sempre hai máis. Outra das características do libro é a mestura de trazos propios de diferentes xéneros literarios: a prosa poética ou poema en prosa en Chámanlle a Marquesiña; “unha peza de dous lances” que nos presenta o autor; a novela que hai na historia de Ramón Carballo; a verdade na lenda da dona encantada na Cova dos Carcamáns ou o “conto” triste na historia de dona Florinda. Un retrato da Galiza Cousas ofrécenos un pano da Galiza de hai cen anos, a través de personaxes populares, ben pola súa clase social ou por formaren parte da memoria do pobo, por crearen esa memoria; persoas, outros animais ou obxectos que conforman a paisaxe e a súa vivencia, a dialéctica entre o ser ou non ser; un pano en que se ilustra unha intencionalidade semellante a que moveu a Rosalía de Castro na escrita de Cantares gallegos, unha posta en valor do que somos, identidade construtora dese máis que hai na paisaxe. Esas cousas escritas e lidas, nalgúns casos, hai máis de cen anos, daquela e hoxe, atravesan as fronteiras temporais e os lindes dos mapas para nos situar en problemáticas tan universais e tan actuais (e conmovernos) coa pobreza da Marquesiña, nena arrincada da infancia na propia infancia; coa dor pola morte de tantos nenos de manteiga, bonitos coma caraveis; co desexo de Migueliño diante do retrato do pai, o emigrante que regresa para morrer, coa súa (nosa) ilusión tronzada. De novo a traxedia da emigración na historia do engano, “por seguir os mandados dun amor verdadeiro”, do home de dona Carmen, a muller que deixou terra e nai, leda na esperanza do retorno e abraiada na seguranza do desterro. Un relato sobre a dor da perda dun ser querido, na ausencia da vivencia desa morte, perda da nai, que simboliza a perda da orixe, da casa matriz. En 'Cousas' opera a simbiose da descrición de carácter épico-lírico co deseño, un equilibrio entre pintura e literatura Cousas como a protagonizado polo negro Panchito, de enorme actualidade, que nos falan do sentido de pertencer a un lugar, da identidade que se vai conformando coa vida. Relatos onde a muller está no centro, como as fidalgas dona Florinda ou dona Micaela coa frustración da súa maternidade e a desaparición da súa clase social. Do outro lado a vella que non para de gabar a súa felicidade, a nai solteira, ou a tola do monte, entre os piñeiros soa, mentres por riba dela voaba un miñato, ou a siña Sinforosa, a memoria do pobo. Cousas é un libro co que crecer, que acompaña que sempre nos descobre algo novo, unha magnífica obra literaria que nos pertence e á que pertencemos, que nos constrúe. Por favor, lean nas cousas. Xosé Enrique Acuña (A Nosa Terra, número 955, 5-10-2000) sitúa a literatura de Castelao como pioneira no cinema galego, en concreto a adaptación libre do relato de Cousas “Xa van alá moitos anos” está na xénese do cinema galego, La tragedia de Xirobio, considerada a primeira longametraxe de ficción producida en Galicia, dirixida e interpretada pro José Signo Garcés. A estrea prevista para o ano 1931 promovida por Vicus Films, non chegou a materializarse. Existe unha curtametraxe O pai de Migueliño, dirixida en 1977 por Miguel Castelo, tamén responsábel do guión sobre o relato de Cousas de Castelao. Existen traducións de Cousas: ao español, Cosas, por Alberto Míguez (Alianza Editorial , 1967); ao éuscaro, Gauzak, por Ramón Etxezarreta (Ed. Susa, 1987); ao italiano, Cousas e Retrincos, por Isabel González (Edizione Scientifiche Italiane, 1987); ao catalán, Coses, por Lluís Felip i Acep (Empuries, 2000); ao asturiano, Coses, por Xuan Bello (Libros del Pexe, 2000), e ao inglés, Things, por Craig Patterson, Isabel Mancebo Portela, Kirsty Hooper e Manuel Puga Moruxa (Planet, 2001). Escolma de textos [1] Chámanlle a “Marquesiña” e os seus peíños endexamais se calzaron. Vai á fonte, depelica patacas e chámanlle a “Marquesiña”. Non foi á escola por non ter chambra que pór, e chámanlle a “Marquesiña”. Non probou máis lambetadas que unha pedra de zucre e chámanlle a “Marquesiña”. A súa nai é tan probe que traballa de xornaleira na casa do Marqués. ¡E aínda lle chaman a “Marquesiña”! [2] Foi por seguir os mandados dun amor verdadeiro que deixou a súa terra e a súa nai: unha terra verde e farturenta, unha nai vella e cega. Nos primeiros tempos doña Carmen viveu leda pola esperanza do retorno; dispois a seguranza de morrer no desterro deixouna abraiada. Dende entón a probe señora vive sempre lonxe do presente, asolagada en saudades, cunha doce tristura na surrisa; nos ollos a inquedanza dos xordos e nas mans señoriles a dúbida dos cegos. A boa señora enraizóuse en terra allea e morrerá do ai que lle quedóu. Nos primeiros tempos, cando a fidel namorada choraba e tiña esperanzas, recibeuse unha carta do loito e o seu home rachouna. Dispois recibíronse cartas de mentira, que un curmán mandaba de tempo en tempo por encargo do home de doña Carmen. -Xa ves o que di de túa nai o curmán Roque ¿eh? -Sí, sí, parece miragre. E Roque seguía dicindo que a vella vivía, e a vella pasou dos oitenta, dos noventa, dos cen anos... ¡Os vellos doutro tempo duran tanto!... Pero un día o curmán Roque morreu de vello e xa non viñeron máis cartas. Doña Carmen choraba coma nos primeiros tempos e o seu home desfacíase en agarimos, e non podendo xa gardar unha mentira tan grande, díxolle unha noite poñendo moito amor nas verbas: -Perdón, Carmela. Chora canto queiras, muller, porque a túa nai morréu; morréu fai hoxe trinta e cinco anos. [3] Chegou das Américas un home rico e trouxo consigo un negriño cubano, coma quen trai unha mona, un papagaio, un fonógrafo... O negriño foi medrando na aldea, onde deprendeu a falar con enxebreza, a puntear muiñeiras, a botar aturuxos abrouxadores. Un día morréu o home rico e Panchito trocóu de amo para ganar o pan. Co tempo fíxose mozo comprido, sen máis chatas que a súa coor... Aínda que era negro coma o pote, tiña gracia dabondo para facerse querer de todos. Endomingado, con un caravel enriba da orella e unha ponla de malva na chaqueta, parescía talmente un mozo das festas. Unha noite de estrelas xurdeu no seu maxín a idea de saír polo mundo á cata de riquezas. Tamén Panchito sinteu, como todos os mozos da aldea, os anceios de emigrar. E unha mañán de moita tristura gabeou polas escaleiras dun trasatlántico. Panchito ía camiño da Habana e os seus ollos mollados e brilantes esculcaban no mar as terras deixadas pola popa. Nunha rúa da Habana o negro Panchito tropezou cun home da súa aldea e confesóulle saloucando: -Ai, eu non me afago nesta terra de tanto sol; eu non me afago con esta xente. ¡Eu morro! Panchito retornou á aldea. Chegou probe e endeble; pero trouxo moita fartura no corazón. Tamén trouxo un sombreiro de palla e mais un traxe branco... [4] Vou contarvos un conto triste. A pouco de casar, doña Micaela comenzou a facer camisiñas; mais a súa ilusión abateuse de súpeto e con bágoas nos ollos meteu nun frasco de augardente o froito merado dos seus amores. Doña Micaela escribeu nun papeliña: “Adolfo, 12 de maio de 1887”. Pegou o papeliño no frasco e, dispois de bicalo tristemente, gardouno no armario das sabáns de liño. Non vos riades, porque o conto é triste. Aínda non decorreran catro meses e doña Micaela comenzou a traballar novamente nas camisiñas. A boa fidalga regalábase cavilando no herdeiro que xa estaba en camiño do mundo, e por segunda vez doña Micaela ollou murchas as ilusións de nai, e con fonda tristura meteu en augardente o novo froito dos seus amores. Doña Micaela escribeu: “Rosa, 7 de xaneiro de 1888”. Pegou o papeliño no frasco e moi amargurada gardouno no armario da sabáns de liño. Non vos riades, porque o conto é triste. A pobre señora chorou tres veces máis e meteu en outros tantos frascos de augardente un “Pedro”, un “Ramón” e unha “Alicia”. Non vos riades. A boa fidalga decatouse de que non aloumiñaría endexamais un fillo verdadeiro e cos seus grandes azos maternais adicou a vida enteira ao coidado garimoso dos frascos de augardente. ¡Triste vida! Non; non vos riades, porque o caso é triste. Cando unha fanada ilusión cumplía anos doña Micaela remudáballe o augardente. Todos os días bicaba os frascos e arrombaba os laciños de seda que cinguían as vincas dos frascos de Rosa e de Alicia. A boa fidalga chegou a vella e tiña criadas de tanto ben que andaban coas chaves dos armarios e gobernaban a casa. Un día chegou diante de doña Micaela unha das criadas. Viña tan cortada que non podía falar; mais a probe muller tirou consigo no chan e pouco a pouco foi confesando antre saloucos: -¡Perdón, miña ama! Ai, qué desgracia, señora! O señorito Adolfo caéume das mans e rompéuse. E no intre doña Micaela esmorecéuse para sempre. [O texto foi tirado da edición de 1999 da editorial Galaxia, con corrección dalgúns lapsos, erros e/ou emendas textuais inxustificadas]