Del Riego nos días de combate político republicano: o activismo desde 1932 até o golpe de Estado

Se o perfil como forza motriz, como activista, como inspirador e ideólogo de tantos proxectos que se converteron en realidade ao longo da dilatada biografía de Del Riego é incontestable, só atopo a cualificación de fascinante para o período do incansable traballo que levou a cabo, a grandes trazos, no período republicano. As razóns da devandita afirmación non son gratuítas. Para testemuñalo cómpre asomarse aos seus dous libros de memorias que recollen os principais acontecementos que protagonizou e viviu tanto desde abril de 1931 -a proclamación da República coincide mentres cursa primeiro de Dereito na Universidade de Madrid, inmerso xa nunha actividade intensa na defensa dos intereses estudantís- como, desde setembro dese ano, xa asentado en Santiago de Compostela. Outra posibilidade é a de rastrexar e ler a monumental obra xornalística -en boa parte recollida e presentada estes días nunha edición de Justo Beramendi baixo o título de Loitando pola Galicia que non foi- que confirma esta actividade incesante que levou a cabo en numerosas cabeceiras da prensa e revistas no período republicano, como colaborador mais tamén como importante protagonista da ilusionante política do galeguismo daqueles tempos. Activismo universitario Alén dun breve achegamento ás principais liñas de sentido que se poden obter das súas colaboracións xornalísticas e que nos ocuparán máis adiante, gustaría de sinalar algúns datos, talvez pouco difundidos, que axudan a trazar máis cabalmente o papel que desenvolveu no ámbito tanto do nacionalismo político como do activismo universitario. Nesta última dimensión, alén da súa pertenza á cúpula organizativa da Federación Universitaria Escolar ou o seu discurso de apertura do curso 1933-34 que titula "La universidad gallega ante el momento actual" onde reclama a galeguización da universidade malia estar obrigado a realizalo en castelán, hai un capítulo pouco coñecido que revela o espírito combativo de Del Riego: cunha apreciación pouco concreta, el mesmo afirmaba nos seus libros de memorias que se responsabilizaba da sección das "Crónicas universitarias" -por veces epigrafadas "Scholarum" ou "La Universidad Gallega"-e que publicaba, cunha periodicidade irregular pero constante, desde probablemente o ano 1932 en El Pueblo Gallego-. Hai xa algunha crónica desta época en que repousa un afán nada oculto de popularizar na universidade actividades de orientación galeguista que probablemente subscribise Del Riego. A adscrición dos textos das amentadas crónicas á súa autoría é sempre un terreo lamacento e incerto porque son colaboracións que se incorporan nas páxinas do xornal sen sinatura. Con todo, vai ser no ano 1935 cando estoupe un conflito que revela a autoría destas colaboracións e que parte dunha crónica publicada o 6 de febreiro de 1935. Nela, alén de convidarse especialmente o estudantado universitario a asistir a unha homenaxe que se lle ía tributar a Eduardo Pondal en Ponteceso, na que tamén intervirían representantes da Universidade, na sub-sección "Noticiario informativo" vai incorporarse un solto baixo o título de "Deshaciendo insidias" no que o autor anónimo da nota, que axiña o propio xornal revela como redactada por Del Riego, opera a xeito de oxímoro para dar a entender o contrario do que se sinala nunha crítica aberta ao reitor Montequi e mesmo á cabeza visible, naquel momento, do Seminario de Estudos Galegos: o vigués Luís Iglesias. Di así o texto do autor de O cego de Pumardedón: "Debido a que entre muchos elementos universitarios y extrauniversitarios van adquiriendo cuerpo ciertas noticias tendenciosas respecto a los directores de la Universidad gallega, nos importa grandemente aclarar, de acuerdo con ingerencias interesadas que: Primero. No es cierto que el actual rector haya laborado para ocupar el cargo, con el objetivo concreto de utilizarlo como peldaño motivador de altas relaciones que le sirviesen para, en su día, ocupar una cátedra en la Universidad Central, sino que llegó a él haciendo verdaderos sacrificios y distrayendo esfuerzos a su labor científica por el cariño que profesa a nuestra Escuela Compostelana. Segundo. Carece, asimismo, de todo fundamento el rumor de que el vicerrector, gallego, haya servido de escudo a las intenciones del Sr. Montequi y por su carácter de presidente del Seminario de Estudios Gallegos, prestándose a que la obra de esta institución se subsumiera en la orientación y el matiz marcados por la Universidad, puesto que el Sr. Iglesias tiene plena conciencia de sus actos y es de suponer que no se prestaría a manejos en contra de la cultura de Galicia, ni, tampoco, el señor rector, amante, como el que más, de nuestras características diferenciales, motivaría de modo alguno las insidias que se le atribuyen. Por lo demás, pensamos de gran importancia estas aclaraciones, a fin de que el ambiente no logre envenenarse más". A resposta da Universidade, e do reitor Montequi, que substituíra a Rodríguez Cadarso, non se fai esperar. El Pueblo Gallego insire unha nota de prensa da institución subscrita polo propio reitor na que se fai pública a expulsión dos edificios universitarios de Fernández del Riego -é de supor que na calidade de correspondente do xornal vigués- sen prexuízo de realizar as investigacións pertinentes, por vía xudicial ou académica, para coñecer as razóns do que entenden como unha ofensa a persoas que tiveron "en todo momento para él y para su periódico toda suerte de consideraciones". A reacción do xornal é igualmente rápida e contundente, de maneira que decretan o cesamento fulminante de Del Riego como responsable da sección pero, aínda máis, a súa sinatura non volverá aparecer como colaborador do xornal e as referencias que se farán, desde esa data, ás súas actividades serán sempre asépticas e desposuídas de calquera adxectivo laudatorio, algo moi común antes deste conflito, pois o xornal manifestaba sempre a satisfacción de contar coa súa sinatura. Neste sentido, repárese na tonalidade desta nota redactada só uns meses antes, concretamente o 16 de decembro de 1934, cando baixo o epígrafe "Los nuevos valores gallegos" se sinala: "Nuestro colaborador Francisco Fernández del Riego, dictará el sábado próximo en el Ateneo una conferencia sobre Galicia nos novos vieiros do Arte. A través de su fina labor de prosista, de su culta manera de conferenciante, Fernández del Riego se abre un claro camino entre las mocedades gallegas, inquietas y prometedoras. La conferencia del joven profesor de la Universidad será una muestra espléndida de su formación y de su galleguidad entrañable". Con todo, nas páxinas dese xornal, o 25 de xaneiro de 1935 reprodúcese unha convocatoria, ao meu ver importante, polo que ten de significativo. Trátase dunha nota disposta baixo o título de "Mítin antifascista", a celebrarse o día seguinte en Santiago de Compostela, onde tomarían a palabra Rafael Frade por Unión Republicana, Gutiérrez del Arroyo polos chamados "Federales", Florencio Liso pola Xuventude Socialista, Antonio Torres polas Xuventudes Comunistas e Fernández del Riego en representación das Mocedades Galeguistas. Esta cabeceira á que nos referimos arriba, á que lle podemos engadir especialmente A Nosa Terra, o Guieiro das Mocedades Galeguistas, A Fouce, o Galicia da Federación de Sociedades Galegas de Buenos Aires e o Heraldo de Galicia, alén doutras como Ser, Alento, Universitat Catalana ou mesmo La Región, son especialmente operativas para, por un lado, reconstruír -se fixese falta- os pasos dados por Fernández del Riego no seo do Partido Galeguista, nas Mocedades Galeguistas e, de novo, no Partido Galeguista. En mitins e encontros políticos Desde o ano 1932 desenvolve unha actividade verdadeiramente sen parangón para un estudante universitario participando nos mitins e encontros políticos coa poboación, percorrendo Galicia de leste a oeste e de norte a sur, no convencemento do que noutro lugar chamei, usando as súas propias palabras, un "evanxeo redentorista" da causa galega. Alén disto, as colaboracións nestes xornais e revistas, olladas globalmente, desenvolven as claves da súa militancia política e cultural espallada en labores organizativos, desde as instancias dun alto grao de implicación e compromiso, como testemuñan a súa proximidade ao Seminario de Estudos Galegos -ao pouco de chegar a Compostela xa é o responsable de prensa da institución e participa activamente na Semana Cultural de Porto en abril de 1935-, a estreita colaboración que mantivo con Ánxel Casal no seo da editorial Nós, o papel relevante que desenvolveu en Galeuzka, a participación na fundación da Asociación de Escritores de Galicia, o activismo organizativo nas homenaxes tributadas a persoas do nacionalismo ou autonomismo -como foi o caso das homenaxes proxectadas a Ánxel Casal e Rajoy Leloup, secretario do Comité de Autonomía- ou as responsabilidades que asumiu no seo do comité pro-Estatuto de Autonomía como responsable de propaganda. A todo o sinalado cómpre non esquecer que, ademais de estudante de Dereito, matriculado nalgunhas materias de Filosofía de Letras ao mesmo tempo, desenvolve responsabilidades no seo da Federación Universitaria Escolar como xefe de gabinete de prensa a carón doutros estudantes como Antonio Arbelo, Poza Juncal ou Fentanes Merino; colabora igualmente coa denominada APAD, Asociación Profesional de Alumnos de Dereito, organizando no seo desta última conferencias -como a que impartiu Castelao en 1933 sobre arte- ou cursos de capacitación profesional e, ademais, pon en marcha a "Federación de Estudantes Galegos-Seccións Escolares" no seo da Federación de Mocedades Galeguistas, en representación do grupo de Santiago. Mesmo en abril de 1936, participa, xunto con López Durá, na representación galega da "Agrupación universitaria española pro-Sociedad de Naciones", irmandando lazos coa delegación catalá, que fora a iniciadora do proxecto, para traballar a prol dunha política de colaboración internacional baseada nos principios inspirados no Pacto da Sociedade de Nacións orientada cara a estudar os problemas internacionais de orde política, xurídica, económica e social. Delegación galega que non puido asistir en Xenebra, en agosto daquel ano, a un Congreso no que se presentaría oficialmente. As temáticas no corpus xornalístico Nunha revisión valorativa das temáticas transitadas no corpus xornalístico ao que se aludiu, alén da insistente reclamación da galeguización da universidade, destacan aquelas que se ocupan de novidades editoriais en lingua galega -aínda nun número escaso de comparármolo coa produción xornalística posterior- mais sobrealimentada con textos ideolóxicos de carácter combativo centrados na difusión dos valores do galeguismo con análises sobre a realidade política galega, catalá (respecto da estivo sempre moi próximo) ou estatal. Por veces, neles articula un punto de encontro entre a necesaria posta ao día dunha universidade ancorada no vello réxime e a relevancia que ten a lingua galega para ese obxectivo. Velaquí dous exemplos: "a lingua vernácula debe penetrar oficialmente na Universidade levando envolveito no seu ser ô esprito galego, único xeito de encamiñarnos ceibemente cara â humanidade coas azas da i alma oicidental e do esprito atránteco" (El Pueblo Gallego, 23 de xaneiro 1933). E: "Nós arelamos facer a Galicia totalmente galega, e isto quer dicir falando galego (...). Esta idea que dende o primeiro intre se atopa no noso pensamento e no noso corazón é a que guiará o labor que nos impomos. Emporiso, coa conciencia plena da fonda crise por que atravesa a nosa Universidade, subscribimos enteiramente as frases verquidas que outros non souberon recoller e, conscientes tamén da responsabilidade que nos toca, xulgamos necia, extraviada ou covarde toda vontade que se non encamiñe única e exclusivamente á galeguización da cultura galega. A Universidade galega, a escola galega, a nosa cultura é nosa" (El Pueblo Gallego, 22 de marzo de 1933). Aínda o 10 de xullo de 1936, días despois da celebración do plebiscito de Estatuto de Autonomía e días antes do golpe militar, Del Riego apelaba en A Nosa Terra ao brillo dunha luz nova que debía de reflectirse en todo. Era consciente do ruído de sabres que se sentía naqueles días: "As prediccións dos doitriñarios dos credos ditatoriales están adequirindo corpo de guerra civil no escenario de Hespaña". Con todo, vía a posibilidade de que, co Estatuto "o noso pequeno pobo, demócrata e traballador, pode atopar o seu canle"; un futuro que albiscaba coa "máis ampla e decisiva visión do noso porvir nacional, que sinto na cerna de min mesmo". Todo se esfarelaría poucos días despois. Del Riego, con todo, nunca abandonaría esta causa, nin nos momentos máis difíciles que estaban por vir.