As candeas de Murguía

Manuel Murguía morreu á unha e media da madrugada do venres dous de febreiro de 1923. A tradición popular sinala para esa data o emparellamento dos paxariños e celebra un ritual do lume e da luz que coñecemos como Día da Candeloria ou Día das Candeas. Candeas como as que ao longo da súa vida acendeu Murguía, e toda a xeración que o acompañou, coa intención de verter luz ao país. E desde aquel 2 de febreiro de 1923, sabemos, como nos di o refrán, que a partir da Candeloria ningunha ave voa soa. O sábado tres de febreiro, a prensa recolle, con máis ou menos espazo, a morte do "derradeiro precursor" como o cualifica Galicia, diario de Vigo, cualificativo que tamén utilizará Fernández del Riego setenta anos despois. El Ideal Gallego dedícalle a portada completa, indicando que "con Murguía vaise a esencia da Patria" e, xa no día catro, tamén na portada, recolle novas do enterro. El Compostelano xoga coa estatura física de Murguía e confróntaa co seu enorme traballo intelectual "en su estructura de pigmeo se había engastado un espíritu gigánteo". A candea do idioma En outubro de 1890 Alberto García Ferreiro escrebe a Manuel Murguía unha carta na que lle di: "La idea de los juegos florales, excelente. Producirá muy buenos resultados". Estase a referir aos Xogos Florais de Tui que van ser celebrados o 24 de xuño do ano seguinte, 1891. A idea de celebrar uns xogos florais non ten nada de orixinal naquela altura, pois trinta anos antes, en 1861 xa se celebraran os da Coruña, que Eugenio Carré presenta así: "El 2 de Julio de 1861 será siempre memorable en los fastos de nuestras letras. En ese día se celebran en La Coruña, con gran solemnidad y majestuosamente, los primeros Juegos Florales, costeados por el ilustre patricio D. José Pascual López Cortón, quien llevó su generoso desprendimiento no sólo a publicar todos los trabajos laureados, en prosa y en verso, sino que al imprimirlos, lo hace también de una segunda parte, repertorio abundante, aunque no bien elegido, de variadas composiciones y antología de casi todos los poetas gallegos desde comienzos del siglo, insertando trabajos en castellano y en gallego". Aos da Coruña seguiron, no mesmo ano e en agosto, os de Pontevedra; máis tarde, Santiago, Ourense, de novo Pontevedra ... O denominador común destes certames era a difusión da poesía galega, aínda que se admitían tamén traballos de investigación en castelán, e ás veces tamén de creación. Mais no ano 1891, o mesmo ano en que os restos de Rosalía foron trasladados desde o cemiterio de Adina a Bonaval, organízanse uns xogos florais nos que se sinala como oficial a lingua galega: "Soio se poderá falar en galego". Isto é, para alén dos textos escritos en galego, o idioma dos discursos tamén ha de ser o galego. O día 24 de xuño, comezou o acto, aberto polo alcalde de Tui, señor Areses. Logo interveñen Don Manuel Lago González, presbítero e profesor do seminario daquela e máis tarde arcebispo de Compostela, que pronunciou o discurso de abertura. Comezou recordando as palabras de Añón: "Ai, esperta, adourada Galicia, dese sono en que estás /debruzada: Do teu rico porvir a alborada, polo ceu enxergándose vai" Leu a continuación Murguía o seu discurso. Nel exaltou, como fixera noutras ocasións, o idioma galego. Mais agora había un algo de diferente; era que para iso usaba o galego: "¡O noso idioma!, o que falaron nosos pais e vamos esquecendo, o que falan os aldeáns e nos achamos a punto de non / entendelo". Remata o acto co discurso de Alfredo Brañas, mantedor dos xogos. Brañas non leu, pronunciou o seu discurso, aplaudido, segundo as crónicas, fervorosamente polos asistentes: "Todo esto xunto, siñores e siñoras, cega a miña vista, fire mainiña e amorosamente o meu corazón, excita a miña sensibilidade, cal si recebira unha corrente voltaica e obrígame a excramar co pensamento posto en Dios e o corazón na terra nativa: "Temos patria, temos lenguaxe, temos fé...¡estamos salvados! Foi aquel un acto claramente reivindicativo da nación galega en base á asociación de lingua e nacionalidade, como dixo Murguía no seu discurso: "Léngoa distinta -di o aforismo político- acusa distinta nacionalidade. Digámolo nós tamén, se nos cómpre con maor firmeza aínda, e poñamos de nós o que faga falla pra que sea para sempre esta léngoa en consonancia co noso esprito, e feita como ningunha outra, pra espresión dunha literatura tan oposta ó xenio da de Castilla como é esta que nós temos." A candea das institucións Na mesma carta anteriormente citada García Ferreiro continúa: "Otra idea se me ocurre. Acometer la creación de la Academia oficial de la lengua gallega. Esto sería un gran triunfo para el regionalismo literario y por lo tanto, para el regionalismo político. Un gran triunfo y un gran progreso para la causa que defendemos con tanto ahínco". E a seguir cita García Ferreiro unha serie de nomes que formarían a Academia e que bastaría con se reuniren unha vez ao mes para marcar as liñas que os escritores novos haberían de seguir de xeito que en pouco tempo o galego pasaría "de las tinieblas a la luz y de la abyección a la gloria". Parece que Murguía toma o asunto con interese: "celebro (di García Ferreiro) que usted preste su valioso asentimiento a mi idea de crear la Academia gallega. Creo, con usted, que por ahora, y mientras la gente no va acostumbrándose a estas cosas del regionalismo, debe circunscribirse la esfera de acción de este al terreno puramente literario. Muchos son, amigo Don Manuel, los que se asustan con solo oír hablar de regionalismo, pues, en su bendita ignorancia, sospechan que tratamos de hacer girones la patria española, constituyéndonos de la noche a la mañana en estado independiente [ …] De suerte que por ahora, lo mejor será disfrazarnos mañosamente de inofensivos corderos. Amontonemos leña y cuando el montón cobre proporciones, fuego a la hoguera y que salte con pedazos lo que deba saltar". Aínda tiveron que pasar quince anos entre esta carta e a constitución da Academia en catro de setembro de 1905; e dezaseis até a primeira reunión oficial o 30 de setembro de 1906, mais esa candea acesa por García Ferreiro e recollida por Murguía alumea no día de hoxe. A candea dos símbolos. A patria e a bandeira Falamos antes dos Xogos Florais de Tui, celebrados apenas un mes despois do traslado dos restos de Rosalía de Castro do cemiterio de Adina (Iria Flavia) a Compostela. O traslado realizouse o 25 de maio de 1891. Ese día, como nos conta a prensa, especialmente La Patria Gallega, realizouse a exhumación e traslado a Compostela, á estación de Cornes, na altura concello de Conxo, inaugurada en 1873 e extremo dos 42 kms da liña Cornes-Carril. Ás seis menos cinco chegou a Cornes e ás oito e media fixo entrada en Bonaval. Todo o percorrido do cortexo fúnebre é descrito cunha grande plasticidade: quen acompaña, onde vai situado, como vai o cadaleito, as coroas de flores, os discursos en puntos estratéxicos, a xente que se aglomera. Para o rexionalismo o traslado dos resto de Rosalía, igual que os xogos de Tui, foi un acto de afirmación política e patriótica. Alfredo Brañas, na altura convertido nun dos dirixentes máis respectados do rexionalismo, describiu o traslado no discurso final dos Xogos como: "a máis grande, a máis portentosa declaración de amor que pode dar un povo libre, a apoteosis feita en honor da inmortal Musa gallega señá Rosalía de Castro". Como acto de afirmación patriótica utilizáronse símbolos da patria, da pequena patria, en palabras de Brañas; da nova patria, en palabras de Murguía. Así o conta La Gaceta de Galicia en 1898: "Sólo recordamos una solemnidad en que vimos el pabellón gallego desplegado a los vientos: fue cuando aquel puñado de escritores, en unión con la Sociedad Económica, llevaron a cabo la traslación de los restos de la gran Rosalía Castro desde el cementerio de Iria Flavia al templo de Santo Domingo de Compostela. Desde entonces no lo hemos vuelto a ver más". Reparemos no concepto de patria como o entende Murguía ou Brañas: "... la patria en su acepción filosófica y política comprende el territorio habitado por gentes que además de su común lenguaje, usos, costumbres, historia, tradiciones y origen de raza, tienen la íntima conciencia de su propia individualidad y de su esencial desemejanza con otras gentes que les son completamente extrañas. Todos los hombres tienen una patria como tienen un hogar y una familia: pero no siempre la patria se corresponde exactamente con la nación y el estado (Brañas). Para esa patria así entendida, o movemento político agrupado en torno a Murguía tiña claro que había que lle ofrecer símbolos laicos en que se identificar. E no século XIX esa idea pasaba por dispor dun himno e dunha bandeira. A. Vilar Ponte escrebe, en 1930, que "fué el venerable Murguía el diseñador de la enseña que se generalizó modernamente, a petición del centro Gallego de la Habana". Faino, como vemos, case 40 anos despois de a primeira bandeira ter sido usada. Pola súa parte, o libro Os símbolos da Galiza, matiza sobre o deseño e ponlle data: "A bandeira foi deseñada no ano 1890 polo movemento rexionalista, liderado por Manuel Murguía, e empregada por primeira vez un ano despois con motivo do traslado dos restos de Rosalía de Castro a Santiago de Compostela". Hoxe sabemos que nen o deseño é de Murguía nen 1891 foi o primeiro ano en que se usou e que, case con toda seguridade, a bandeira, coa forma e proporcións con que hoxe a coñecemos, naceu como evolución da bandeira que o Batallón Literario de Santiago levou, en 1808, á guerra contra os franceses, unha bandeira "de seda branca con cenefa azul". E que foi no contexto da escola de debuxo da Real Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago de Compostela, da que Manuel Murguía foi alumno, e Alejandra, a súa filla tamén estaba presente, onde se xestou a bandeira asumida polo rexionalismo e que Brañas, en 1893, identifica como bandeira da Patria: "en Galicia se daba al mundo un ejemplo heroico de resistencia positiva... se proclama el regionalismo y se enarbola la bandera azul y blanca de la pequeña patria" unha cita que, tal vez, parafrasea a Murguía cando, oito anos antes, escrebe en Los Precursores: "un movimiento provincial y literario que agrupó bajo la bandera blanca y azul de la nueva patria a los mejores de sus hijos" Reparemos en que Murguía fala da "nova" patria mentres que Brañas fala de "pequena" patria. O sábado tres de febreiro de 1923 a bandeira galega que cubrira o cadaleito de Curros cubriu o féretro de Murguía, o home que acendeu candeas que permanecen activas cen anos despois. De nós depende que sigan acesas.